"Қаттиқ дарёлар, мармар шамол"
Бўлим 08Шу дақиқадан бошлаб Джейннинг ҳаёти бошқа ўзандан оқа бошлади, гарчи ташқаридан қараганда унда ҳеч нарса ўзгармагандай эди. Лекин мазмуни мутлақо ўзгарди – биринчидан у расмий жиҳатдан қочоқ мақомини олди ва бу тўғрисида ички сайтдаги маҳаллий янгиликларда хабар қилинган эди. Бу ҳол унга олдинлари у билан ҳоҳламай баҳам кўришган ахборотларга етишиш имконини берди ва бундан ташқари у биринчи синфга борди. Биринчи синф ўқувчилари рўйхати ҳам сайтда эълон қилинган бўлиб ўн иккита шқувчидан иборат эди. Улар икки гуруҳга бўлинган бўлиб, улар бир-бири билан ахборот ва тажириба алмашишлари мумкин эди, лекин буни камдан-кам қилар эдилар – бекорчи суҳбатлар учун вақт қолмас эди.
Фосса уларнинг иши ва ўқиши ҳеч қандай ўзгаришларга учрамаслигини талаб қиларди. У биринчи синф ўқувчилари ҳаётига олиб кирмоқчи бўлган янгилик оддий ҳаёт оқими ичига қўйилиши, инжектироваться қилиши керак эди. Уни алмаштириб эмас, балки унга қўшилиб, янгича тус бериши керак эди.Биринчи янгилик бўлиб парчалар амалиёти бўлиб қолди.
- Негатив ҳис-туйғулар, сохта концепциялар, механик истаклар ва негатив сезгиларни бартараф этиш Амалиёти тўғрисида умумий тушунча сизларда бор, - деди Фосса.- Шунингдек сизларда Ёритилган Идрокларни тарбиялаш амалиёти тўғрисида ҳам умумий тушунча бор. Бу тушунчалар баён қилинган китоб учячалик катта эмас, лекин жуда мазмундор, шунинг учун уни бир ёки икки йил давомида, балки ундан ҳам кўпроқ вақт давомида ўқиб юришларингга ва аста-секин гоҳ битта масалага, гоҳ бошқа масалага чуқурлик билан кириб боришларингга ҳайрон бўлмасаларинг ҳам бўлаверади. Одамларнинг бу ерга келадиган учта йўли бор. Биринчиси бу амалиётга бўлган қизиқишдир – одам Амалиёт тўғрисида китобни топиб олади., у билан қизиқиб қолади, мордлар билан электрон почта орқали ёзишиб туради, агар бирламчи ёзишмалар натижаси бўйича у қизиқарли бўлиб чиқса, янада кейинги алоқа қилиш давом этаверади ва унинг ичига амалий мулоқот ҳам киради, чунки айнан қалин боғланишлар орқали одам ўзини намоён қилади. Бизда ана шундай предметли-йўналтирилган мулоқотни йўлга қўйиш учун имкониятлар кўп. Масалан, биз одамни бирорта отелга ишга олишимиз мумкин. У ерда бир томондан унинг яшаши ва ишлаши учун шинам шароитлар яратилган бўлади, иккинчи томондан эса симпатлар ва қочоқлавр билан яқиндан алоқа қилади. Иккинчи йўл
жиддий равишда биринчисига нисбатан камроқ учрайди, бу эса жорий йилда ўқишни бошлаган биринчи синф ўқувчилари таркибида ўз ифодасини топган: фақатгина сизлардан икки кишигина – Джейн ва Айрин бу ерга иккинчи йўл орқали келишган, қолган ўнтаси амалиётга бирламчи қизиқишни бошларидан ўтказишган ва ундан кейингина ўзларининг бошқа қизиқишларини ривожлантира бошлашган.
- Учинчи йўл-чи?
- Учинчиси – бизнинг ёш болаларга мўлжалланган курсларимиз. Бу ўнтадан олтитаси болалигида бизнинг курсларга қатнашганлар. Улар катта бўлган сари уларга ташланган уруғлар ўсиб чиқди ва уларнинг амалиётга қизиқиши, баъзида ўн йиллаб сўнмасдан, шунга қарамай улар учун қандайдир умид учқуни бўлди, чунки бизнинг курсларда қандай яшаш қизиқарли, қандай яшаш қизиқарли эмаслиги тўғрисидаги олган бирламчи ва фундаментал тушунчалари атрофдаги дунёни ва ўз ҳаётини ақидаларга асосланган, ўтакетган мутаасиб ёки ниҳоятда маъносиз қараш усуллари билан муваффақиятли мусобақалашиб, умри боқий бўлиб чиқди. Шунинг учун улар бу ердалар, лекин уларнинг бу ерга келиб тушиш йўллари сизларникидан фарқ қилгани учун улар параллел гуруҳларда таълим олишади.
- Бироқ биз бир-биримиз билан мулоқот қилишимиз, улардан нима қилишаётгани тўғрисида ва уларга ўзимиз нима иш қилаётганимиз тўғрисида гапириб беришимиз мумкинми? – Айрин ўйланиб қолди.
- Мумкин. Фақат сизларда ўз ишларингиз етарли бўлади, умуман олганда эса, албатта мумкин бўлади. Сиз умуман ҳоҳлаган одамнинг олдига келиб улардан исталган нарса тўғрисида сўрашингиз мумкин бўлади, лекин бу албатта сизга ҳамма исталган нарсангизни гапириб беради дегани эмас. Бу қандайдир махфийлик сабабли эмас, шунчаки бир-бирингизни тушунишингиз учун бунинг учун зарур бўлган тажрибага эга бўлиш керак. Биринчи синф ўқувчиси ўнинчи синф дарсига келиши мумкин, лекин бундан нима фойда, у нимани ҳам тушунарди?
Фосса танаффус қилди ва сўқмоқ бўйича юриб кетди.
- Амалиёт билан дастлабки танишув, негатив ҳис-туйғуларни (СҲ) бартараф этиш бўйича озми-кўпми кетма-кет тиришишлар, концепцияларни таҳлил қилиш, Ёритилган Идрокларни ҳосил қилиш (ЁИ) – бунинг ҳаммасини мактабгача бўлган босқич дейиш мумкин – одам амалиёт тамойилларини ҳаётга тадбиқ этишдан кўра кўпроқ уларни пайпаслаб ушлаб кўради, бир хиллигига текширади, ўз-ўзига ҳаёт мазмунига оид саволлар бериб, Амалиёт призмаси орқали ҳаётга ва ўзига қараб жавобларни олиб биладими деган саволга жавоб беради. Биринчи синфга бориш ана шу масалаларга тоза ҳаваскорлик нуқтаи назаридан қарашдан профессионал босқичга ўтишни англатади, яъни туманли ва ноаниқ натижалар энди қаноатлантирмайди, одам ўз-ўзини секингина, бироқ қайтарилмайдиган қилиб ўзгаришига сабаб бўладиган ҳатти-ҳаракатларни амалга оширади. Биринчи ўрганадиган нарсаларинг “Парчаларни тўплаш амалиёти” дейилади. Аниқроғи сизлар ҳар қандай парчаларни эмас, балки биринчи синфларга мўлжалланганларини ўрганасизлар.
Фосса гапириб турган пайтда Джейн курсдошлари юзларига тикилиб қарарди. Йўқ, уларнинг орасида танишлар йўқ эди. Уларнинг бу ерда яшаганлигининг эҳтимоли кам, шунчаки улар бирор марта ҳам Тепаликда учрашмаганлар – демак ҳар хил ҳудудлардан келишган. Иккита қиз билан бир йигит алоҳида учлик бўлиб туришарди. Гап улар ўзини атайлаб шундай тутаётганида эмас эди, бироқ улар ўзини эркин ҳис қилиб шивирлаб гапиришларидан бир-бирини анчадан бери танишлари билиниб турарди.
- Мен Джейнман, - пичирлаб деди Джейн ва оҳистагина йигитни кафти билан туртиб юборди.
- Мен Траппман, у Берта, бу эса – Серена.
Ҳамма учаласи Джейнга қарашди. Уларни баҳолашаётганини тушуниб турганлигидан пайдо бўладиган асабийлашиш бу сафар юзага келмади. Ёқимли, очиқ юзлар, ҳаттоки довюрак юзлар деса ҳам бўлади. Ҳа, тўғри, уларнинг юзларидан довюраклик ифори анқиб турарди дейиш мумкин эди. Яна бир марта Джейн ҳайрон қолди – гуруҳ қатнашчиларини танлаб олиш жараёни нақадар аниқ ва равшан эди. Уларни танлаб олаётганларнинг, уларга қочоқ мақомини бераётганларнинг онги ўткирлиги шундан билиниб турарди.
- Сизлар қаердансизлар? - яна сўради Джейн.
- Торонтодан, - деб жавоб берди Берта.
- У ерда ҳам қишлоқлар борми?
- Отеллар бор. Коттежлардан иборат посёлка, биз у ерда сўнгги ярим йил бирга ишлаганмиз – унгача эса – ким қаерда ишлаган.
- Ҳозир эса диққат, - уларнинг пичирлашишини Фосса бузди. – Парчаларни тўплаш амалиёти ниҳоятда осон. Парча деб одам ҳоҳлаётган одатларни шакллантиришга йўналтирилган тиришишларнинг катта бўлмаган тўпламига айтилади. Бирданига ва тубдан ўзгаришнинг иложи йўқ, лекин қадам бақадам ўзгариш мумкин. – Парчаларни тўплаш бу қадамларни амалга ошириш демакдир, улар охир оқибат қайтариб бўлмас ўзгаришларга олиб келади, тугунарлими? Қадам бақадам ва фақат шундай йўл билан.
Джейн Фосса материални тушунтиришга киришганида унинг нигоҳи ўзгарганига эътибор берди. У нима деса бўлади... шиддатли бўлиб қолдими-ей. Одатдагидан бошқача қатъийлик унинг оҳангида ҳам бор эди – даҳшатли нарсаларни, аниқроғи ҳаётий муҳим бўлган нарсаларни гапираётган одамга хос қатъийлик бор эди.
- Масалан, ўн беш дақиқа давомида ҳар бир ўн сониядан кейин бирорта Ёритилган Идрокларни яратиш мумкин. Бундай ўн беш дақиқани биз айнан битта парча деб ҳисоблаймиз. Шунингдек битта парча сифатида ўрмондаги бир соатлик югуришни олиш мумкин. Одатда агар бутун вақт давомида барча зўр беришлар зич бўлиб ишга солинса битта парчанинг давомийлиги ўн беш дақиқага тенг бўлади.
- Бир кун давомида ана шунақа парчалардан нечта тўплаш керак? – деб сўради Карен, ўн саккиз яшарли жуда келишган, лекин унга юзаки назар солганда ўн тўрт ёшли қизга ўхшашиб кетарди.
- “Керак”? – деб қайта сўради Фосса. – “керак” нимани англатади?
- Мен... мен шуни назарда тутгандимки...
- “Назарда тутган эдинг”? – деб гапини юўлди Фосса. – яъни сен айтмоқчисанки бирорта аниқ нарсани назарда тутиб фикрингни жуда аниқ ифодаладинг ва мен шунчалик тентакманки, сени биринчи мартадан тушуна олмайман ва сен мен бечора тентакка тушунтирмоқчисан, шундайми?
Фосса овозининг оҳанги хотиржамликни акс эттирарди, шунга қарамасдан ҳамма қотиб қолди. Унинг жиддийлиги кутилмаган ва одат тусига кирмаган ҳол эди. Бу ерда, овулларда одамлар бир-бири билан ўртоқларча-позитив вазиятда мулоқот қилишарди ва ҳаттоки жиддийлик ҳам дўстоналик тусини олганди. Эндининг янада жиддийроқ бўлиб кетадиган пайтлари бундан мустасно эди. Ана шунақа пайтда унинг чеҳрасида ва талаффузида айни ҳозирги пайтдагига ўхшаган белгилар намоён бўларди. Балки, ана шу ваҳимали жиддийликни ифода этиш дракончикнинг ўзига хос белгисидир деб ўйлади Джейн. Булар билан солиштирганда қолганлар...ҳаддан ташқари кам қувватли эдилар, гарчи ташқаридан қараганда бу нарса ўзига хос имо-ишораларда ўз ифодасини топмасди, шу билан биргаликда тиниқ чанг қатламига ўхшарди. Ҳа, бу жиддийликни юзани қоплайдиган тиниқ чанг қатламига ўхшатиш мумкин эди – оддий шароитда уни кўриб бўлмасди, шунга қарамасдан уни таниб олиш мумкин ва у қуёш нурларида ёрқин нур сочади.
Кареннинг мияси гангиб қолди ва у жимиб қолди.
- Агар сен аҳмоқона гап айтган бўлсанг, “бир нарсани назарда тутаяпман” деб гапирма. Шунчаки айтганингни бекор қилгин ва бошидан бошла. Ҳеч нарсани назарда тутма, фақат айтмоқчи бўлганингни айт.
- Бекор қиламан. – деди Карен. – Амалиёт самарали бўлиши учун кунига нечта парчадан тўплаган маъқул?
- Буни ҳар ким ўзи ҳал қилади. – Фосса бошини чайқади, яна ҳам аниқроқ жавоб беришдан бош тортгандай. – Тажриба йўли билан. “Панжа” деб сенинг аҳволинг жиддий равишда ўзгариши учун тажрибангга асосан кун давомида бажаришинг лозим бўлган парчалар сонини айтамиз.Мен кунига ўн мартадан кам бўлмаган парчаларни бажаришни маслаҳат бераман, яъни олдиндан айтиш мумкинки, битта “панжа” ўнга тенг.
- Кунига ўнта парча..., - деб бошлади Трапп, - ўн беш дақиқадан, демак икки соатдан кўп, орасидаги муқаррар бўлган танаффуслар билан биргаликда биз кунига уч соат вақтни фақат парчаларга сарф қилишимизга тўғри келаркан-да. Бунга вақт топиш осон бўлмайди.
- “Сарф қилиш”? – Каренни қайта сўраганидаги оҳангда Фосса қайта сўради, - “Сарф қилиш” нима дегани? Биз амалиёт ёрдамида вақтимизни “сарф қилмаймиз”, биз уни топамиз, қутқарамиз, ҳаётга қайтарамиз. Мен айтган эдим, парчалар қолган умр “ўрнига” бўлмаслиги керак, улар умр билан бирга бўлиши керак, гарчи бошланишида албатта, сизлай ўқийсизлар, ҳақиқатдан ҳам баъзида вақтни қақатгина парчаларга ажратишга тўғри келади.
- Ҳар хил парчаларнинг ўзи қанча?
- Ҳоҳлаганингча. Аслида ихтиёрий амалиётни парчалар тўпламига айлантириш мумкин, лекин биринчи синф учун биз ўттизтача атрофида маслаҳат қиламиз. Бажариладиган парчалар рўйхатини тузиб олинглар ва унга бажариб бўлинганларини қўшиб боринглар, ўшанда ихтиёрий пайт ҳар битта амалиёт бўйича ва ҳаммаси бўлиб нечта парчаларингиз мавжудлиги кўриниб туради. Амалиётни турлар бўйича бўлиб чиқинглар – физик баданни ривожлантириш сектори, негатив ҳис-туйғуларни бартараф этиш сектори, ЁИ ни ҳосил қилиш сектори, ҳеч бўлмаганда шунга ўхшаб. Биринчи парча “сакраб ўтиш” дейилади.
Агар ялангликни ўраб турган шарқдаги ҳимолой чўққилари ва ғарбдаги қуёш нури остида товланиб турган кўл бўлмаганда вазият гарчи кулгили бўлса ҳам биринчи синфни эслатган бўларди.
- Сакраб ўтиш учун ихтиёрий Ёритилган Идроклар тўғри келади, масалан қўлингиз остида ҳар доим бўладиган қайсидир чиройли тош, - Фосса чўнтагидан катта бўлмаган минерални чиқарди. – Масалан, мана бундай флюорит, у менга жуда ёқади.
Джейн олдинга қараб интилди ва тошни қўлига олди. Майин яшил-кўк денгиз тўлқини рангидаги кубик шаклидаги кристаллар бир-бирини устига худди мушук болаларидай тирмашиб чиққандай эди. Улар шунчалик тиниқ эдики, улар орасидан жинс бўлаклари мутлақо хиралашмаган тарзда ва бузилмасдан кўриниб турарди. Тош ҳақиқатдан ҳам жуда чиройли эди.
- Қандай ЁИ лар ҳосил бўлаяпти, - сўради Фосса.
Джейн ўйланиб қолди.
- Ҳали ЁИ ларни ажратиш тажрибанг йўқ, - деб хулоса қилди Фосса.
Шу пайтда яланглик чеккасида ўсаётган узунлиги ўн беш сантиметр бўлган юмшоқ игнали момиқдай пихта дарахтларига тўқ сариқ рангли тумшуқли ва деярли ярим метрли учи оқ бўлган кўк думлари бор, оқ бўйинли ва қора томоқли олтита тўтиқушлар қўнишди. Улар думларини ёзиб қўнишганида пастдан қараганда мафтункор бўлиб қўринишарди – думларининг кўк-оқ-тўқ сариқ патлари шундай чирмашиб кетгандики, натижада ёрқин нақш ҳосил бўлди.
- Баъзида сакраб ўтиш учун объект ўзи топилади, - деб улар томон бош ирғади Фосса.- Сен айни пайтда бошдан кечириш осон бўлган қанақадир ЁИ ҳосил қиласан. Масалан, кўлга қараб турганда гўзаллик ҳис-туйғусини, ёки ёввойи ўрдаклар шундоққина олдимизга келиб, шу ерда йиғилиб туришганини кўрганда сир ва хуш кўриш ҳис-туйғуси. Бирорта кучукчани чақириб, ҳайвонийликни бошдан кечириб у билан ўйнашишинг мумкин. Ёки бирор нарса боис олдиндан лаззатланиш – барибир. Шундан кейин ғафлатдан қутулиб диққатинги бутунлай бошқа нарсага олиб ўтгин. Масалан, штанга кўтар ёки чет тилидаги бирорта сўзни ўрганиб ол. Ўн-ўн беш сонияли танаффусдан сўнг яна ЁИ ни бошингдан кечир.
- Худди ўшани ўзиними ёки бошқасиними?
- Ҳоҳлаганингни, лекин одатда худди ўша ЁИ ни бошдан кечириш осонроқ бўлади, чунки сен унга созланиб олгансан, унинг учун ёритилган омил бор. Яна ўн-ўн беш сония ЁИ ни бошдан кечириш ва яна тўхтам, чалғиш.
- Лекин оддий ЁИ ни ҳосил қилишдан нимаси билан фарқ қилади? – Серена қорнига ётиб олди ва ўт билан ўйнаша бошлади.
- Шуниси биланки, сакраб ўтишда тўхтамлар зарурий ҳисобланади. Сен ЁИ ҳосил қилаётганингда сен уни тўхтамсиз бошдан кечириш вазифасини ўз олдингга қўйган бўласан. Тажрибаси йўқ одамда бу бирпасда ўзидан “ЁИ ни сиқиб чиқариш” га айланиши мумкин, чунки уни бошдан кечиришнинг иложи бўлавермайди ва сен кучана бошлайсан, бу эса вазиятни янада умидсизларча қилади. Бунда умидсизликка тушиш ва чорасизлик пайдо бўлиши мумкин. Бу ерда эса сен атайлаб ЁИ ни бирдан пайдо бўлишини тўхтатишга эришасан ва буни жадал физик ёки ақлий фаолият ёрдамида амалга оширасан. Чалғиш сифатида илмий китобни, фан бўйича битта парчани қидириб топиш ва уни кўчириб ёзишни танлаш мумкин – айнан ўн беш дақиқа битта парчани шакллантириб уни кўчириб ёзиш учун етарли бўлади.
- Фан бўйича парчалар – бу ҳам парчаларни тўплаш амалиётининг бир қисми, шундайми? Э, у ҳолда мен уларни анчасини тўплайман . – деб кулиб юборди Берта.
- Фанларни ўрганиш сени ривожлантирадими, истаган йўналишингда ўзгартирадими?
- Албатта!
- Демак бу ҳам парчаларни тўплаш амалиётининг бир қисми, лекин битта парчанинг ўлчамини биз бунинг учун кетадиган меҳнат ҳаражатларидан келиб чиққан ҳолда аниқлаймиз. Масалан, фанларнинг бешта парчасини битта амалиёт парчасига тенглаштириб кўр. Агар бу ҳаддан ташқари кам бўлиб кўринса, ўнта бўла қолсин. Агар фан парчаларини тўплаш сенга оғир бўлса, учтасини ол. Мана шундай, жуда осон. Бу жуда осон амалиёт – парчаларни тўплаш. Ҳар ҳолда у шундай енгил бўлиб туюлади...
- Аслида-чи? – Қизиқиб сўради Серена.
- Аслини ҳали кўрамиз...
Серена қизиқувчан, тез жаҳли чиқадиган ва оёқ-қўли чаққон одам таассуротини уйғотарди. Серена ўз олдига ўт ичига ён дафтарчасини қўйиб у ерда бир нималар ёзишни бошлаганини кўргач Джейн ҳайрон қолди.
- Мен ҳам ҳосил бўладиган ЁИ ларни қайд қилишим шартми ёки йўқми? – Унинг Фоссага берган биринчи саволи эмасди, қолганлар эса жойларида ўтириб шу пайтгача қулоқларини осилтириб ўтиришарди!
- Ўзинг биласан. Сакраб ўтишда энг асосий элемент – бу ЁИ ни ҳосил қилиш ва кейинчалик ундан воз кечиш ва яна ҳосил қилиш. Ана шу мажбурий структура атрофида сен мустақил ҳолда ҳоҳлаган нарсангни сафга тортишинг мумкин, лекин мен амалиётни ҳар хил тафсилотлар билан тўлдиришни маслаҳат бермасдим. Ва асосийси – мажбурийни мажбурий бўлмаган билан адаштирма. Агар қизиқ бўлса сен ҳосил бўлаётган ЁИ ларнинг интенсивлигини қайд қилишинг мумкин, бироқ қайсидир пайтга келиб интенсивликнинг ёзма равишда қайд қилиниши ноқулай бўлиб қолади ёки умуман интенсивликни қайд қилгинг келмаса – қайд қилма, чунки бу айнан шу амалиётнинг асосий элементи бўлиб ҳисобланмайди.
Фосса Серенага яқинроқ сурилиб олди ва шу билан айни пайтда Фоссе учун энг қизиқарли одам, фақатгина эшитибгина қолмасдан, шу заҳотиёқ уни бажарадиган,тузатишлар киритадиган саволларни берадиган одам Серена эканлигини кўрсатди.
- Сен шунчаки ЁИ ни ҳосил қилиш бўйича навбатдаги актни амалга оширганингни қайб қилиб борувчи галочка қўйишинг мумкин, - деди у Серенанинг ён дафтарчасига қараб туриб.
Джейн унинг ичида қайсидир рашклик аломати пайдо бўлганини сездию Фоссега бирорта савол бериш истаги туғилди, лекин каллага бирор бир фикр келмасди.
- Айнан ўн беш сония чидаб беришнинг қандай аҳамияти бор?
Бу саволни энди Айрин берган эди. – унинг ҳам қўлида ён дафтарчасибор. Ҳа , Айрин – фаол қиз, у Серена билан мусобақалаша олиши аниқ эди! Биргаликдаги ҳаётнинг катта бўлмаган тажрибасига қараганда буни ўжар Джейн аниқ биларди. Ўшанда Эверестга бўлган трекдан қайтиб келгач улар бир-бири билан кўпроқ мулоқотда бўлиш, таассуротлари билан дардлашиш ҳамда бир-бирининг попишларини ялаш мақсадида иккаласи битта хонага жойлашишган эди. Секс давомида Айрин ўлжа бўлишига қарамай у янада пассивроқ ролни афзал кўрарди ва бу ҳол жуда мақбул эди, чунки ўзига тақиб олинган катта асбоби бор қалин белбоғни тақиб юриш Джейнга ёқар эди. Бу асбоб ташқарига чиқиб турарди ва яна иккитаси – биттаси худди шунчалик катта ва кўт учун мўлжалланган яна биттаси ичкарига чиқиб турарди. Джейнга ана шу белбоғни тақиб, ўзини ўғил бола деб ҳис қилиб, бирорта эҳтиросли қиз болани оҳистагина итариш жуда ёқарди. Улар бир-бири билан секс қилишлари эндигина кўчиб ўтишган пайтида енгил ва осонгина бошланди, худди бошқачасига бўлиши ҳам мумкин бўлмагандай.
- Ўн, ўн беш сония – барибир. Бу оралиқда нормал ҳисобланади.
Серена билан Айриндан фарқли равишда Джейн ҳозирнинг ўзида ён дафтарчасини олиб ана шу амалиётни бажаришга интилишни ҳис қилмаганди.
- Демак, сакраб ўтишни қайд этмасдан,ён дафтарчасиз ва ёзувларсиз ҳам амалга ошириш мумкин экан-да? – Трапп ҳам ўзини синаб кўрмоқчи бўлганга ўхшарди.
- Мумкин.
- Яна-чи? Яна қанақа парчалар мавжуд? – Джейнда ҳам унинг мижозига мос келувчи – бирданига ҳозир қилиш мумкин бўлган нарсани бажармасдан, аввал унинг тўғрисида кўпроқ маълумот тўплаш - савол топилди. Дарҳақиқат, у ўтириб олиб Фоссани сўроқ қилгани эмас, балки бошқа болалар ҳам синаб кўриб, ана шу муайян ҳаракатлардан пайдо бўлувчи саволларни бериб бўлишгани у сакраб ўтиш тўғрисида кўпроқ билиб олганлигига сабаб бўлганини тан оларди. Шунга қарамасдан қайсидир ғалати сабаб унга улар қилган ишдан ўрнак олишга имкон бермаётган эди.
- Фанларни ўрганиш бўйича парчалар тўплашдан ташқари, биз шунингдек чет тили сўзларини ўрганиш бўйича ҳам парчаларни тўплашимиз мумкин. Хотирани машқ қилдириш турли ЁИлар билан ҳамоҳанг бўладиган жуда ёқимли жараён бўлиши мумкин, гарчи ташқи дунёда ҳаммани болаликдан шунчалик қийнашадики, натижада чет тили сўзларини ўрганишга нафрат уйғонади. Нафрат ўрнига ЁИ ни бошдан кечириш учун қуйидаги техникани қўллаш лозим:
а) китобни (иложи борича) ёки луғатни (мумкин) варақлаб туриб жумла кетидан жумла ўқилади, шундан кейин – бу ёки бошқа жумланинг маъносини тушундингми-йўқми, бундан қатъий назар, ўқишда давом этилаверади. Агар нотаниш сўзлар учраса – уларни ўтказиб юбориб яна ўқишда давом этилаверади, ҳаттоки қайсидир вақтгача воқеаларнинг ривожи кўздан ғойиб бўлса ҳам.
б) бирорта сўзга нисбатан қизиқиш, ҳавас, у нимани англатишини билиб олишга ҳоҳиш пайдо бўладиган лаҳза кутилади. Шунда луғатни очиб, ана шу сўзнинг маъноси билиб олинади ва у қора рўйхатга кўчириб ёзилади. Сўзни эслаб қолишни осонлаштирадиган бирорта жумлани тузиш мақсадга мувофиқ бўлади, масалан малайчасига «lopak» = «кўлмак» дегани. “лопак”нинг талаффузини эслаб қолиш учун... масалан қуйидагича жумла тузиш мумкин “агар йўлдан кетаётиб, чапак чалиб кетаверсанг, кўлмакка шалоплаб тушишинг мумкин”. Жумла қанчалик аҳмоқона тузилган бўлиб туюлмасин, у эслаб қолишни анчагина осонлаштиради.
в) китоб варақлашни давом эттираверасан. Иккинчи сўзни кўчириб ёзаётганда биринчиси қайтарилади.
г) ҳар битта кейинги сўзни кўчириб ёзаётганда, олдинги ўнта-йигирмата сўзларни қайтариш лозим. Бу жараёнда танаффуслар қилиш мумкин. Битта парча кўчириб олинган ва сен айни пайтда эслаб қолган сўзларнинг маълум миқдорига тенг. Бу миқдор шунингдек эслаб қолиш сенга қанчалик осон бўлаётганига ҳам боғлиқ.У 5 га ва 50 га ҳам тенг бўлиши мумкин – ҳар бир вазиятда ўзинг ҳал қилишинг керак. Нима бўлганда ҳам битта парчага сарфланган умумий вақт ўн беш дақиқадан кам бўлмаслиги керак.
- Агар орамиздан бирортамиз асосан ЁИ ларни ҳосил қилиш бўйича эмас, фанларни, сўзларни, физик жиҳатдан фаоллик бўйича парчаларни тўплаш билан банд бўлсак нима бўлади? – деб сўради Фоссадан Айрин.
- Менга савол унчалик тушунарли бўлмади. Агар у бу парчаларни тўплаб бораверса, демак у парчаларни тўплаётган ва унинг ҳаёти қизиқроқ бўлиб кетаётган бўлади.
- Лекин агар у айнан уларни тўплаб бораверса, Ёритилган Идрокларни ҳосил қилишга қаратилган парчаларни тўпламаса-чи? – деб сўзида туриб олди Айрин. – Унда парчалар кўп бўлади, лекин улар фақат фанларга, тилларга, физик машқларга оид бўлади.
- Бу спорт эмас, - майин тушунтирди Фосса. – Бу ерда чемпионлар ва ғолиблар бўлмайди. Бу ерда совринлар берилмайди, бу ерда ҳар ким ўз-ўзи учун асосий совринни – ҳаётга қизиқишни эгаллашга ҳаракат қилади. Парчаларни тўплаш амалиёти – ўз ҳаётингни қизиқарлироқ қилиш усулидир ва ҳар ким нима қилмоқчи эканлигини ўзи ҳал қилади. Агар сен фанлар бўйича парчаларни тўпласанг ва қолганларини бажармасанг, сенинг фанларни ўрганишингда қандайдир қўшимча тартибга солиш пайдо бўлиши мумкин, лекин бу ҳол сенинг ҳаётингни кескин ўзгартирмайди, албатта, чунки фанларни ўрганиш сенга шундоқ ҳам ёқади ва сен бу фаолиятга аллақачон ўрганиб бўлгансан. Бироқ сен парчаларни тўплашни Ёритилган Идроклар билан боғлиқ бўлган амалиётларга қўллайдиган бўлсанг, у ҳолда ҳаётинг жуда тез ўзгара бошлайди, чунки сенда бу соҳада фанларни ўрганишдаги каби кўникмаларинг бўлмагани учун қўшимча тартибга солиш катта рол ўйнаши мумкин. Шу пайтгача сизлар ЁИ га ҳаваскор сифатида қарардинглар – ЁИ ҳосил бўлдими яхши, ҳосил бўлмадими – нима қиласан, у ҳам ёмон эмас, чунки мамнунлик, дўстоналик, у ёки бу кучсиз қизиқишлар бор. Бироқ сизлар бу ерда шу сабабдансизларки, бизда Ёритилган Идроклар сизлар учун қолган қочоқларга нисбатан кўпроқ қизиқарли бўлиб кўринади деган тахминлар бор. ЁИ нинг янги турлари ва ҳатто янги ЁИ лар, янги физик кечинмалар, англаб етилган тушлардаги янги тажрибалар, саёҳатчи кўзи олдида ЁИ ёрдамида намоён бўладиган бутун янги дунёнинг ҳаммаси сизларни қизиқтириб, ўзига жалб қилиб қолиши мумкин. Сизлар ЁИ ни янада зўр ихлос билан, доимо, ҳар доим, янада кучлироқ , янада қамраб оладиган, м агнитга ўхшаб янада ўзига кучлироқ тортадиган ҳолда бошдан кечиришни ҳоҳлаб қолишингиз мумкин ва ўшанда парчаларни тўплаш амалиёти сизга асқотиб қолиши мумкин. Агар ундай бўлмаса – демак сизлар шунчаки ҳозирги ҳаётингизга ўхшаган ҳаёт кечираверасизлар, қочоқ бўлиб қолаверасизлар ва бизнинг ҳудудларимизда яшаётган бошқа қочоқлар каби тамоман бахтли бўлиб қолаверасизлар.
- Яъни бизнинг афзал кўришларимиз парчаларни тўплаш жараёнида аниқлашади, шундайми?
- Ҳа, айнан шундай бўлади, - деб тасдиқлади Фосса.- Ва бугунги сўнгги амалиёт – “хреносечение”.
- Нима-нима? – кулги билан қайта сўради Айрин.
- Хрено! Ҳар сафар сен ўзингни бирорта фикр устида тутиб олсанг, сен овозингни чиқариб “хрен” сўзини талаффуз этасан ва тинчгина тугатасан, тўхтатасан, шу фикрни ташлаб юборасан. Эътибор беринг – “хрен” сўзи овозни чиқариб айтилади. Ҳар сафар ўзларингни бирорта фикр устида ушлаб олсаларинг худди шундай иш тутасизлар.
- Мураккаб амалиёт экан, - ташвиш билан тўнғиллади Трапп.
- Оддий, - эътироз билдирди Фосса.
- Мен ўзимга-ўзим фикрни ҳосил қилдирмаслик учун ҳаракат қила оламан деб сира кўз олдимга келтира олмайман.
- Бу сенга нима учун керак? – қизиқиб қолди Фосса тилёғмалик оҳангида, шу ерда Джейн Фосса яна навбатдаги ўлжасига ҳамла қилиш учун тайёрланаётганини тушунди. Джейн бу манзарани осонлик билан кўз олдига келтирди – Фосса Траппга тиш-тирноғи билан ташланади. Джейн кулиб юборди.
- Қанақасига нима учун? Ана шу амалиётни бажариш учун...
- Шундай одамлар борки, - деб бошлади Фосса. Унинг овозида ярақлаб турган пўлат пайдо бўлганди, - улар ўзларига қаратиб айтилган гапларни ўжарлик билан эшитмайдилар. Бундай одамлардан одатда умидни узса ҳам бўлаверади.
Траппни илма-тешик қилиб юбораётган Фоссанинг назарида санчиб тиқиладиган пўлат унинг оҳангидаги пўлатдан кам эмасди.
- Тўхтатиш, олдини олиш эмас, - секин пичирлади Серена. У ҳалигача ён дафтарчасидан фойдаланарди. Трапп эса усиз амаллашга ҳаракат қиларди. – Фосса фикр ҳосил қилишни олдини олиш эмас, балки сенга бу фикрни ривожланишини тўхтатиб, ярим йўлда ташлаб юбориш лозимлигини айтаяпти. Бу... ҳа, бу хилагина осон, розиман.
- Ҳа, зўр бермаслик ва фикрнинг пайдо бўлишини олдини олишга ҳаракат қилмаслик керак – шунчаки уни пайдо бўлаётган вақтда тўхтат, тамом вассалом. Хреносечение нинг битта парчаси – ўн беш дақиқа. Ҳамма ҳозирнинг ўзиданоқ бошлаб кўради. Ҳозирнинг ўзиданоқ – бошладик!
Джейн бехосдан бостириб келиб қолган ана шу талаб билан саросимага тушиб қолди ва бир дақиқадан кейингина бир томондан иккинчи томонга тартибсиз ҳаракатланишни бас қилди – ён дафтарчага ёзиш шартми ёки йўқми, фикрни иложи борича энг бошида бартараф этиш керакми ёки ўртасидаям мумкинми. Бошқалар ҳам саволлар бера бошлашди, бироқ Фосса уларни чўрт кесиб ташларди – синаб кўринглар, вақт кетаяпти. Ўн беш дақиқа мутлақо осойишталикда ўтиб кетди.
- Хўш қалай, - ниҳоят сўради Фосса.
- Биринчи беш дақиқа даҳшат бўлди, - бошлади Трапп. – Чидаб бўлмади. Менда амалиёт бўйича саволлар пайдо бўлди, мен уларни тўхтатдим, бирданига ҳаммаси параноидал хавотирланиш билан қопланди – бирданига саволни унутиб қўйсамчи, бирданига бу савол муҳим бўлиб қолсачи, мана энди мен булар билан ҳеч нарса қила олмаслигим тўғрисидаги, менинг тентаклигим, бошқаларда ҳаммаси клево бўлиб турган пайтда мен жинни эканлигим тўғрисидаги янги фикрлар. Даҳшатли ахлат ўра.
- Берта? – деб Фосса Бертага мурожаат қилди.
- Мен учун бу нарса оддий бўлиб чиқди. Худо билади нимадандир хавотирланишнинг, ташвишга тушишнинг негатив фони кучсизланиб бораётганини сездим. Одатда мен ҳовлиқмаман, менда тартибсиз чалғишлар кўп бўлиб туради...
- Сен ҳовлиқмамисан!?? – ҳайрон қолди Трапп. – Сен ҳовлиқма бўлсанг, унда мен кимман?
- Мен ички диалогимда битта мавзудан иккинчи мавзуга сакраб юраман, - давом эттирди Берта, - ва менда турли соҳаларда ташвишга тушишнинг аломатлари бор, мен эса хреносечение қилаётганимда бу оқим сал тўхтаб қолади, паришонхотирликнинг хуружлари бошланади: ҳеч қаерга шошмаслик керак, зудлик билан бажариладиган ҳеч нарса йўқ, ҳеч кимга ҳеч нарса беришим керакмас.
- Яна менда баданимда ёқимли қувватсизлик пайдо бўлди, - деб қўшиб қўйди Джейн, - афтидан ташвишга тушишнинг доимий фонидан бутун бадан доимо таранг тортилган ҳолатда бўлади, мен эса буни сезмайман.
- Ҳа, сен жуда таранг тортиладиган одамсан, - деб тасдиқлади Фосса. – Мен ўйлайманки, унинг сабаби биринчи навбатда фикрдан ташвишга тушиш, шахсий тушкунлика тушганлик ҳис-туйғусидир (ШТТҲ)
- Ҳа, - бош ирғади Джейн. – Менга доим бошқалар ўзимга нисбатан яхшироқ, ақллироқ, ҳаракатчанроқ, янада очиқроқ бўлиб туюлади.
- Бу хавфли ҳолат. – деб Фосса унга бармоғини тиқди. – Эслаб қол.Бу хавфли. Тушкунликка тушган ва ШТТҲ таъсиридаги одамлар зарарсиз, нисбатан айбсиз ва содда бўлади деб ҳисобланади. Бу ундай эмас. Тушкунлика тушган одамларда нафрат, энг ҳақиқий нафрат тўпланиб қолган бўлади. Баъзиларида у чуқурроқ ётган ва кучлироқ бўлади, бошқаларида эса юзаки бўлади, лекин бундан моҳият ўзгармайди – фикр билан ташвишланиш ва ШТТҲ – ана шу ШТТҲни юзага келишига сабаб бўладиган одамларга нисбатан нафрат тўпланадиган жуда ҳам тўйимли муҳит ҳисобланади. Сен хавф-хатардасан, шунда ўзингга ҳисобот бер.
- Тушунарли..., - деб чўзиб гапирди Джейн.
- Ҳақиқатдан ҳам тушунарлими ёки менинг гапларимни ақида сифатида қабул қиляпсанми?
- Йўғ-э, ҳақиқатдан ҳам тушунарли. Мен розиман. – Джейн Фоссанинг кўзларига боқди ва ишонч ҳамда очиқлик хуружини бошидан кечирди. Серена, Берта, Айрин олдида у ШТТҲни бошидан кечириши мумкин эди, лекин Фоссанинг олдида нимагадир қила олмасди, гарчи Фосса болаларга нисбатан солиштириб бўлмайдиган даражада ривожланган ва кучли шахс бўлса ҳам. – Мен розиман. Ҳақиқатдан ҳам қанақадир таранг тортилган фон бор...
- Ётсирашга тегишли фон, - деб секин пичирлади Фосса.
- Ҳа, тўппа-тўғри, ётсирашга тегишли. ШТТҲни бошдан кечирадиганларга нисбатан ётсираш.
- Бошдан кечираСАН? – сўнгги бўғинга урғу билан қайта сўради Фосса. – Буни сен мен тўғримда гапиряпсанми? Фоссанинг овозидаги темир оҳанг – ўзингга нисбатан самимий бўлмаслик аломати, буни Джейн тушунган эди.
- Бошдан кечирасан, бошдан кечирама...н, ҳа, бошдан кечираМАН. – деб хатосини тўғрилади Джейн. – Мен бошдан кечираман.
- Бундай сўз ахлатларини ишлатма. Ўзинг тўғрингда гапираётганингда, ўзинг тўғрингда гапир, чунки ўзинг тўғрингда гапираётганингда гўёки учинчи шахс номидан гапираётган бўласан каби барча ана шу адабий ахлатлар бу самимий бўлмаслик, ўз хафалигингдан узоқлашиш истагининг аломатларидир.
- Мен бегоналашишни бошимдан кечираман, - деб тасдиқлади Джейн.
- Сен менинг гапимга рози бўлганингни тасдиқла, - ҳалигача қатъийлик билан гапирарди Фосса.
- Лекин мен рози бўлдим-ку!
- Йўқ. Биз бу мавзуга баҳслашиб қолдик. Сен “бошингдан кечирасан” дединг, мен эса “бошимдан кечираман” да туриб олдим,ана шундай томонлар фикрининг мос тушмаслигида сен менинг гапимга розилигингни айтмадинг.
- Назаримда айтдим шекилли!
- Айнан “розиман” деб гапирмадинг..., - гап қистирди Серена.
- Тўғри. Агар амалиётни ўтаётганлар орасида... сизлар эса айни пайтда ҳозирча аванс тариқасида амалиётни ўтаётганлар ҳисобланасиз... агар амалиётни штаётганлар орасида мунозара бошланса, у муайян натижа билан якунланиши лозим: розилик ёки ҳеч бўлмаганда рози бўлмаслик. Агар сен “розиман” демасанг, бу шахсий мағрурлик ҳис-туйғусининг (ШМҲ) аломати деб қаралиши мумкин. ШМҲ – жуда даҳшатли касаллик, биз қадам-бақадам унинг юзага келиши мумкин бўлган муҳитларни камайтиришимиз лозим. Ҳеч қандай эрк беришлар бўлиши мумкин эмас. Мунозара тугади, сен менинг позициям билан рози бўлдингми, баланд овозда ва аниқ қилиб айт: “мен розиман”.
- Мен розиман!
- Мана шундай бўлсин.
- Мен ҳақиқатдан ҳам бирорта одамга нисбатан ШТТҲни бошимдан кечирганимда ҳар сафар қандайдир яширин бегоналашишни ҳис қиламан, мен ҳақиқатдан ҳам ана шунақа пайтда ўзимда нафратни ардоқлайман, чунки бегоналашиш – нафратнинг ҳомиласи эканлигини биламан. Мен эса буни ҳоҳламайман.
- Сен шу ҳолни ўзгартирасанми? Сен айни пайтда ШТТҲли одам бўла туриб хавф-хатарда қолаётганингга ақлинг етаяптими?
- Ҳа.
- Буни қандай амалга оширасан?
- Яъни? – Джейн саволни тушунмади.
- Яъни сен буни қандай йўл билан амалга оширишимга ақлим етаяпти деб гапираяпсан? Сен қанақадир ҳаракатни амалга ошираман деб хабар бердинг, мана энди гапириб бер – сен буни қандай амалга оширасан. Агар сен “ўра қазийман” десанг, сен буни қандай қилишингни гапириб бера оласан-ку – белкуракни оласан, эрталаб соат саккизда чопишни бошлайсан, тушликка танаффус қиласан...
- Хўш... менинг бунга ақлим етади, - нима деб қўшишни билмасдан, ишонқирамай деди Джейн.
- Қачон бошлайсан? Қанчалик тез буни амалга оширасан? Қандай асбоблар ёрдамида? – Фосса уни саволлар билан кўмиб ташлади.
- Парчалар! – Хайқириб юборди Айрин.
- Парчалар, - деб тасдиқлади Фосса. – Сенинг муаммоинг шундаки чуқур қазишга сен жиддий қарайсан. Сен учун бу қайсидир маънода предметли, маъноли фаолият, шунинг учун сен осонгина режа тузиб, унга амал қилишинг мумкин. Бирорта ойдин бўлиб турган нарсада ўзингга ҳисобот бериш эса – сен учун етарли даражада жиддий бўлмаган иш, сен шунга ўргангансан, лекин мен бошқа нарсага кўникишни маслаҳат бераман. Айнан шу фаолият мумкин бўлиши бўлган нарсалар ичида энг жиддийи ҳисобланади.
Чуқурсиз сен яшай оласан, ҳеч бўлмаса уни сен илтимос қилган ёки сен ёллаган бошқа одам ковлайди. Бу , эҳтимол, умуман сенинг ҳаётингдаги энг жиддий ишдир. Чириб бораётган нафрат негизида кўп ижодий ғоялар пайдо бўла оладими? Бегоналашиб кетишнинг негатив муҳити ҳамма ёқни ўлимтик қатлам билан қоплаб олган бир пайтда ёритилган, жадаллашган, ёрқин, ширали идроклар кўп ҳосил бўла оладими? Шунинг учун агар сен ана шу муаммога жиддий эътибор бермоқчи бўлсанг, уни муайян ҳатти-ҳаракатлар билан ҳал қилиш лозим, тушундингми?
- Ҳа.
- Масалан, “ифодали ўқиш” амалиёти бор. Ҳар ўн сонияда, бошқа ихтиёрий фаолият ўртасида бирорта аниқ нарсани ифодаловчи ёки муайян позицияни, ҳолатни шакллантириш учун мўлжалланган жумлани овозингни чиқариб гапир, масалан, кўп марталаб қайтарилган “мен итаришни яхши кўраман” жумласи шунга олиб келадики, бу жумла ички диалогда пайдо бўла бошлайди ва қўполлик, уялишни бартараф этишга ёрдам беради. Агар сен “ШТТҲ – бегоналашиб кетиш - нафрат” жумласини қайтарсанг, ҳар сафар у сенга айни пайтда қўлга қиритилган аниқлик, равшанликни эслатиб туради ва шу йўл билан бу аниқлик сенинг ичингга сингиб кетади, мустаҳкамланади, сенинг ҳатти-ҳаракатларингга, истакларингга таъсир кўрсатади. Шунинг учун бу амалиётни биз яна “аниқликни мажбуран тиқиштириш” деб атаймиз. Битта парча – ўн беш дақиқа ифодали ўқиш.
- Уни ҳам овозни чиқариб бажариш керакми?
- Иложи бўлса овозни чиқариб.
- Ҳар ҳолда нима учун айнан “хреносечение”, нимага “хрен” аралашган? – деб аста тинчимасди Айрин.
- Шундай одат бўлиб қолган, - деб жавоб берди Фосса. – буни Бодх ўйлаб топган, менга ёқади – ўйноқилик билан ҳамоҳанг келади. Дарс тугади.
Бутун гуруҳ тўлалигича камдан кам йиғиларди, кўпи билан кунига икки марта, чунки ҳар кимда ўзининг ишлари бор эди. Шу сабабдан Томас, Флоринда ва Фосса баъзида шахсий муайян топшириқлар беришарди. Бу тўғрисидаги маълумот кейинчалик аста-секин бутун гуруҳга тарқаларди.
Кечаси уларнинг хонасига Томас келди ва улар Айрин билан минераллар билан боғлиқ бўлган муаммони муҳокама этишди. Тошларга бақрайиб қарашни Джейн яхши кўрарди ва бунинг учун имкониятлар жуда кўп эди – базанинг кўпчилик жойларида бирорта бурчакда шишали шкафни кўриш мумкин эди. Бу шкафда кўп токчалар бўлиб, уларда турли хил минераллар ётарди. Гоҳ у ерда, гоҳ бу ерда тош бўлиб қолган дарахт пояларининг йирик вакилларини кўриш мумкин бўлиб, улар асосан ақиқ ёки яшмага, катта кварцларга ва лабрадоритларга айланиб қолишган эди. Марказий ҳовуз ёнида қуёш нурларида ақл бовар қилмайдиган ранглар билан товланиб икки тоннали улкан лабрадорит ётар эди. Бироқ айнан минералогия фан сифатида Джейнни кам қизиқтирар эди ва Томас билан Айринга ана шу масалаларни муҳокама қилишга имкон бериб, унинг ўзи ноутбукка муккасидан тушиб қарай бошлади ва генетик атамаларнинг джунглилари бўйича ёриб ўтишга ҳаракат қилди. Генетика дастлабки қўрқувларга қарамай етарли даражада қизиқарли бўлиб чиқди. Энди ҳақ бўлиб чиқди – мураккаб атамаларнинг кўплигидан пайдо бўладиган дастлабки шок ўтиб кетди. Аста-секин Джейн тобора кўпроқ маълумотни ўзлаштира бошлади ва улар анча-мунча парчаларга тўпланди. Ҳозир унинг олдида эпигенетика соҳасидаги сўнгги янгиликлар муҳайё эди. Эпигенетикага базада катта аҳамият бериларди. Мавзу ўз-ўзидан қизиқарли эди, лекин афтидан база олимлари томонидан унга нисбатан билдирилаётган қизиқиш мавҳум эмасди – қайсидир йўл билан у асосий мақсадлар билан боғланган эди. Бу мақсадлар ҳақида Джейнда аниқ бир тасаввур йўқ эди. Тадқиқотларнинг йўналишлари турли-туман ва ҳар томонлама бўлганлиги сабабли Джейннинг ҳаттоки ана шу “асосий қизиқиш” борлигига имони комил эмасди. Энди ёки Томасга бериладиган тўғридан-тўғри саволлар жавобсиз қолиб кетарди. Охир-оқибат унинг миясига битта фикр келди ва унга кўра турлича қизиқишлар орасида қўйилган урғуларга кўра лаборатория инфраструктурасида ҳам урғулар қўйилган бўлади. Ҳеч бўлмаганда хоналарининнг катталиги ёки уларда банд бўлган одамлар сонига қараб қайси лабораториялар базада етакчи ўринларда эканлигини текшириш керак эди. Ўшанда бирор нарсани аниқлашга имкон бўлади. Лекин бундай ёндошувнинг ҳам истиқболи йўқ бўлиб чиқди, чунки тарозининг бир палласига қурилаётган баҳайбат генетик лабораторияни, иккинчи палласига эса гоҳ у ерда, гоҳ бу ерда юрадиган, гоҳ ўзиниг хонасига беркиниб оладиган, гоҳ худо билади қаерга йўқолиб қоладиган ва бирдан пастки қаватларда пайдо бўлиб қоладиган ўнтача одамларни қўйиш керак эди – бу ерда қайси бири тарозини босарди? Бу одамлар нима билан шуғулланади, қаерларга ғойиб бўлишади?
Охир-оқибат ана шу каби уринишларнинг зое кетиши кўнгилни совитарди ва Джейн ўз ишлари билан шуғулланишни давом эттирарди.
Марта Джейнга қўлидан келганича тасалли бериб турарди, унга адабиётлар бериб турарди, ҳозирча у кам тушунадиган мунозараларга таклиф этарди, лекин аста-секин эпигенетиканинг асосий масалалари унинг учун оддий ва тушунарли бўлиб қолди. Умуман олганда бу мавзу қизиқарли эди. Нима учун Марта Джейннинг жалб этилишига манфаатдорлиги Джейнга унчалик тушунарли эмасди – балки умумий ҳайриҳоҳликдир, балки Марта Джейн уларга бирорта ёрдам бера олади деб тахмин қилгандир? У сал бўлмаганда Джейннинг қизиқишини сўндирган Перфекционизмни зудлик билан эгаллади – у биринчи навбатта “асосий қоидаларни эгаллаш” га қарор қилди ва қўлига генетика бўйича уч томли семиз тавротни олиб ўқий бошлади. Қизиқиш уч кундан кейин сўниб бўлди ва бу ҳол Марта томонидан сезилмай қолиб кетмади. Джейн нима билан машғуллигини билиб, у Джейннинг дўстоналарча онасидан сўкди ва Джеррининг олдига етаклади. Джерри икки қаватли футбол майдонида жойлашган лаборатория бўйича елиб-югуриб, йўл-ўйлакай унинг миясига қуя бошлади.
- Бу перфекционизм тўмтоқ нарса, кичкинтой, - деб панд-насиҳат берарди у. – Фараз қил, тадқиқот бошлашдан олдин сен генетика ва физиология икки юз йил ичида босиб ўтган йўлни қайтадан босиб ўтишга бел боғладинг. Сен нима, Мечников билан Павловни ўқийсанми? Пастер билан Кохними? Бу жуда қизиқ сўзсиз, мен ишонаманки, вақт ўтиши билан сен уларнинг ва ҳозиргача ҳали эшитмаган одамларнинг китобларини катта қизиқиш билан ўқиб чиқасан, лекин буни мажбурий кириш сўзи сифатида қараб бўлмайди. Фан билан танишишни ана шу фан тўғрисидаги замонавий тушунчалар параграфма параграф баён этилган дарсликдан бошлаб бўлмайди. Асло мумкин эмас, бу ўлим! Бу цианли калий” Агар сен фан билан қизиқмоқчи бўлсанг – бевосита циклон марказига,тадқиқотларнинг энг марказига ўзингни ур. Янгилик яратган ёки кашф этган одамлар билан гаплаш, муқаддам масканларга тумшуғингни тиқ. Ҳеч нарсани тушунмасанг тупур. Сен синчиклаб текшир, саволлар бер, ўша бояги дарсликларни очиб, қизиқтираётган жойларини ўқиб ол. Мана масалан эпигенетикани олсак...
“Эпигенетика” сўзи улар суҳбатининг иккинчи дақиқасидаёқ пайдо бўлишига Джейн шубҳа қилмаганди.
- Бу генетиканинг янги, ёш соҳаси бўлиб, у кам ўрганилган. Биз энди бирнчи қадамларни қўйяпмиз,хўш, нима сен, ана шу қадамларни биз билан ташлашдан ўзингни олиб қочасанми? Фақатгина сенда классик генетика бўйича билимларнинг йўқ бўлганлиги сабаблими? Сафсата? Бу билимлар сенда пайдо бўлган пайтга келиб, биз ундан ҳам олдинга ўтиб кетамиз. Сен бир талай қизиқарли нарсаларни ўтказиб юборасан ва бой берилганланинг ўрнини тўлдиргунингча биз яна ҳам олдин ўтиб кетамиз. Бу ноиложликдан боршқа нарса эмас. Йўқ, ўзингни энг жаҳаннамга ташлашинг керак ва аста-секинлик билан профессионал маҳоратингни оширишинг керак – мана шунда иш бўлади.
- Яна бундан ташқари, - деб қўшиб қўйди у, тўхтаб ва Джейнга разм солиб. – ахир сен физиксанку. Сенинг калланг генетикларникидай эмас, физикларникидай ишлайди. Бу дегани сен ихтиёрий пайтда муаммонинг ривожланишига биз учун кутилмаган ёндошувни таклиф этишинг, бизнинг калламизга келмайдиган ғоя сенинг каллангга келиши мумкин.
- бор-йўғи бизнинг калламиз биз учун қулай бўлган оқимда ишлагани сабабли, тушуняпсанми?
Джейн тушунарди. Унга ўзини фойдали деб билиш, ўзидан қизиқарли фикр ва кутилмаган ёндошувлар чиқадиган одам деб ҳис қилиш ёқарди. Бу ҳол кўкларга кўтариб мақталган эпигенетика билан орани очиқ қилишдаги ташаббускорлигини қўллаб-қувватларди. Фақатгина анчадан кейин Джейн билдики, Джерри физикада Полдан ва Эддан – нима билан шуғулланаётгани номаълум бўлган физик лабораторияларидан биттасини бошқараётган баланд бўйли, эллик ёшлардаги эркакдан қолишмайдиган даражада тушунар экан.
Умуман эпигенетика аслини олганда хила содда фан бўлиб чиқди. У олдинлари қилиб бўлмайдиган нарсани – фенотипдаги мерос бўлиб қоладиган ўзгаришларни ёки генлардаги экспрессияни ДНК кетма-кетликларисиз узатиш муаммосини тадқиқот қилар эди. Лаборатория шароитида бундай ўзгаришлар турли хил тирик жониворларнинг бир неча авлодларида сезилмасдан қолиши мумкин экан.
Муттациялар ва ДНК даги ўзгаришлар – юз йиллар давомида бир-бирисиз мавжуд бўла олмайдиган икки нарса деб ҳисоблаб келинган. Улар деярли генетиклар миясида айнан бир хил ҳодисани ифода этарди. “Мутация” деганда “ДНКдаги ўзгаришлар” назарда тутиларди ва аксинча. Бироқ йигирма биринчи асрнинг бошларида аниқландики, вазият бутунлай бошқача экан. Баъзида шундай бўладики, ДНК даги ўзгаришлар рўй бермайди, лекин бошқача генетик омиллар генларни ўз-ўзини бошқача тутишига мажбур қилади. Агар олдинлари фақатгина генлар тирик мавжудотни (одамни ҳам ҳисобга олганда) ифодалайди деб ўйлашган бўлса, ҳозирги пайтда биз аниқ биламизки, ҳамма қилаётган ишимиз, ейдиган, ичадиган нарсамиз, оладиган таассуротларимиз, асосийси – негатив ҳис-туйғуларни ёки Ёритилган Идрокларни бошдан кечиришимиз, улардан қайси бирларини ва қанчалик бошдан кечиришимиз бизнинг генларимизнинг ва келгуси авлод генларининг экспрессиясига таъсир кўрсатар экан. Эпигенетика аслида жуда кўп нарса қатъий равишда дастурлаштирилган ва бизнинг турмуш тарзимизга боғлиқ бўлмаган дунёдан эркин танлов фақатгина руҳий эмас, балки генетик соҳада ҳам мавжуд бўлган дунёга бизни қайтариб олиб келди.
“Генлар экспрессиясига таъсир қилиш”, - мамнуният билан қайтарди Джейн. У икки ойгина олдин бу сўз бирикмаси унда ўзига ишонмаслик хуружини келтириб чиқарганидан ва ҳозирда бундай эмаслигидан роҳатланарди. Экспрессия – бу шундай жараён бўлиб, унда гендаги насл қолдирувчи ахборот, яъни ДНК нуклеотидларининг кетма-кетлиги муайян функционал маҳсулотга айланади, ҳоҳ РНК бўлсин, ҳоҳ оқсил бўлсин. “Бодх мамлакати” лабораторияларида Ёритилган Идроклар генлар экспрессиясига қандай таъсир кўрсатишига бағишланган тадқиқотлар жадал суръатларда олиб борилаётган эди ва бу жуда қизиқ эди. Маълум бўлишича, интронлар – ДНК нинг кодлаштирмайдиган бўлаклари ЁИ пайтида ғайриоддий ҳолда фаоллашар экан, оддий одамда эса улар уйқу ҳолатида бўлар экан ва транскрипцияга таъсир этмаскан. Интронлар генотипларнинг у ёки бу қисмлари қайси кетма-кетликда тўпланишини кўрсатиб турар экан. Бу кетма-кетликларга эса жуда кўп нарса боғлиқ, агар ҳаммаси боғлиқ бўлмаса. Бу ердан тадқиқот йўналишларининг бир неча хили келиб чиқди ва Джейн ўзи ва Марта билан Джеррининг хурсандчилигига бу “ботқоққа” кундан кунга ботиб кетаётган эди.
Йўналишлардан биттаси турли хил Ёритилган Идрокларни бошидан кечирадиган одамларнинг генетик материалини текширишдан иборат эди. Текширилаётган шахс муайян бир ЁИ ни ёки уларнинг кетма-кетлигини ишғол қиларди,шундан кейин унинг ДНК си тадқиқот қилинарди. Қандай ғайритабиий туюлмасин, лекин шундай бўлиб чиқдики, ЁИ ларни уч кун давомида қатъият билан бошдан кечириш интронларнинг бошқача фаолият кўрсатишига сабаб бўлди баъзи бир оқсилларни тўплаш кетма-кетлиги ўзгарди. Бу ҳол уларнинг хусусиятларини ўзгартирди. Лекин қай даражада?
Қочоқлар ва симпатлар оилаларида болалар дунёга келишарди – бу жараён морд-маданиятини қуриш энди бошланаётган пайтда вужудга келган келган эди. Биринчи натижаларни етарли маънода башорат қилиш мумкин эди – туғилаётган болалар худди оддий болаларга ўхшарди ва кўпчилиги мордлар ҳаётини қабул қилмасдан оддий дунёга, оддий дунё билан ЁИ га интилувчи одамлар дунёсини ажратиб турувчи деворнинг у томонига қайтиб кетишарди. Лекин болалар мордлардан туғилганида, вазият бошқача эди – қизиқарли ва тийрак пупсаларнинг оддий пупсалардан фарқи сезиларли даражада эди.
Айнан ўша пайтда Ёритилган Идрокларни ўзида тарбиялаётган одам организмида содир бўладиган ўзгаришлар, у босиб ўтадиган физик кечинмалар ва физик трансформациялар генетик материалда ўз изини қолдиради деган гипотеза пайдо бўлган эди.
Бошқа йўналиш одам бошидан кечираётган ЁИ нинг унинг таъсири остида бўлган мордларга қай даражада таъсир кўрсатишини ўрганарди. Аллақачонлардан бери маълумки, агар сабзига унинг ўсиши жараёнида симфоник ёки органли мусиқани эшиттирса, у ҳолда унинг ўсиши тезлашади, шу пайтнинг ўзида рок мусиқанинг уйғунлашмаган товушлар йиғиндиси унинг ўсишини сезиларли даражада секинлаштириши ва янада нимжон меваларнинг етилишига олиб келади. Худди шунга ўхшаш натижалар гуллар билан қўпол ёки мулойим оҳангда гаплашган пайтда кузатилди. Лекин буларнинг ҳаммаси бекорчи суҳбатлар доирасидан ташқарига чиқмасди – оддий одам “мулойим гаплаша” оладими ахир? У мулойим гаплашаяпман деб ўйлайди, аслида эса шу пайтнинг ўзида бирорта хафагарчиликни бошидан ўтказаётган бўлади, ёки фонли ШТТҲ ни бошидан кечираётган бўлади ва ҳоказо. Шунинг учун барқарор натижаларни олиб бўлмасди ҳам. “Бодх мамлакати”нинг Ёритилган Идроклар устачилик мақомига кўтарилган лабораторияларидаги аҳвол бирмунча бошқача эди. Натижалар ҳайратда қолдирадиган даражад бўлди. У ёки бу ЁИ лар учун Ёритилган Идроклар сифатида, шунингдек ана шу ЁИ ларнинг объекти сифатида танлаб олинган ўсимлик генлар экспрессияси натижасида сезиларли равишда ўзгарди. Бу бирорта эволюцион аҳамиятга эга эканлигини ҳали аниқлаш лозим эди.
Намчедаги бўлимда тажрибалар ўтказаётган тадқиқотчилар гуруҳи ақлга сиғмайдиган натижаларни қўлга киритишди. “Бодх мамлакати” нинг у ерида ёки бу ерида турли бўлимларнинг мавжудлигига Джейн энди ҳайрон бўлмасди. Шунинг учун ҳам Намчедан бир соат узоқликда бўлган Кхумджунг тоғининг тепасида, тепаликнинг энг учида катта бўлмаган биологик, аниқроқ қилиб айтганда зоологик ва ботаник лаборатория жойлашган эди. Бир неча бўш кун топиб, Джейн у ерга Марта билан учиб бориб келди – шахсий эпчилгина икки ўринли вертолет жуда қулай бўлиб чиқди ва шу саёҳатдан кейин дарҳол Джейн учиш аппаратларини бошқариш курсларига ёзилди – Марта вертолетни жуда эркин бошқарар эди. Қорли тоғлар орасидан учиб бораётган вертолетнинг шаффоф кабинкасида ўтириб Джейн шундай завқ-шавқни бошидан кечирдики, келажакда битта эслашнинг ўзида ана шу ҳолатга қайтиши мумкин эди.
Кхумджунгдаги лаборатория ниҳоятда кичик эди: бир гектар майдонда икки қаватли уйча жойлашган эди. У икки томондан йирик қоялар билан ўраб олинган эди. Тепадан кун давомида шиша том орқали қуёш нурлари тушиб турарди. Бу ерда ҳам яшашарди, ҳам ишлашарди. Уйнинг ўзи унчалик катта жой эгалламасди., бу гектарнинг аксарият қисмини тасаввур қилиб бўлмайдиган лишайник ва йўсин (мох) билан қопланган рододендронли ўрмон эгалларди. Айнан шу ўрмон ҳудудида келажакда аҳамиятли бўлиб қолиши кутилаётган тажрибалар ўтказиларди. Ўзининг тадқиқотлари билан шунчалик қизиққан одамларни камдан кам жойларда учратиш мумкин эди. Эрталаб соат бешда уйғониб, Джейн уларни тажрибалар ўтказаётгани ёки натижаларни қайта ишлаётганлари устидан чиқиб қоларди. Соат ўнда эса у афсусланиш билан уларни тарк этарди, чунки кечки мунозаралар энди авжига чиққан пайт бўлар эди.
Ана шу тадқиқотларнинг энг қизиқарли тармоғи тараққиётчиликка оид эди. Бу гуруҳдаги тадқиқотчиларнинг тирик табиатга кшрсатаётган таъсири йўналтирилган эди. Энг кўзга кшринарли натижаларга ташқи тузилишидан немисларга ўхшаб кетадиган Чилидан келган жуфтлик – эркак ва хотин эришишди. Улар қарғалар билан ишлашарди. Джейн бу қарғаларнинг гаплашишини биринчи марта эшитганида у ғоят даражада ҳайратда қолганди. Бунга ишониш қийин эди, бироқ қарғалар ҳақиқатдан ҳам гаплашишарди – ҳозирча бир-бири билан. Улар қағилдашмасди, баъзида бир оз қағилдашарди. Улар юзталаб турли овозлар чиқаришарди ва бу овозлар ёзиб олинарди ва кейин тадқиқот қилинарди. Бир-бирига яқин дарахтларга қўниб, улар соатлаб турли овозларни чиқаришда машқ қилишарди. Хёльганинг (қанчалик ғалати бўлмасин бу эркакнинг исми эди) ва Лауранинг принципиал позицияси шундан иборат эдики, қарғалар тутқунликда ўргатилмаслиги лозим эди. Тутқунликдаги ихтиёрий ўқитиш ва ўргатиш усулларини улар олдиндан сунъий, антиэволюцион ҳисоблаб, бунинг натижасида истиқболи йўқ деб рад қилишарди. Улар қарғаларнинг ўзига қизиқарли бўладиган тадқиқотлар билан шуғулланишни ҳоҳлашарди. Уларнинг фикрича фақатгина шундай ёндошув қарғаларнинг ўз-ўзини ривожлантиришга ва авлодларга кўникмаларни қолдиришга қизиқишининг юқори ва самимий даражада бўлишини таъминлайди. Ва улар кўзлаган мақсадларига эришдилар. Ҳар бир қарғанинг бўйнига икки рангли тасма боғланган эди ва рангларнинг хилма-хиллигидан ҳатто Джейн ҳам уларни ажрата оладиган бўлиб қолди. Шуниси ажабланарлики, қарғалар ҳам одамларнинг юзини осонликча ажратар экан. Джейн ойнадан мўралаб чиқиши билан қарғаларнинг қизиқиши тугарди ва улар қўшни шохларга учиб кетишарди. Базадагиларнинг бирортаси мўраласа, қарғалар шу заҳоти катта қизиқиш билан уларга қарашарди. Джейн олдинлари ҳам қарғалар ниҳоятда ақлли қуш эканликларини, уларда ўзларининг мураккаб кўринишдаги ўйин турлари ва ижтимоий тузилиши борлиги тўғрисида ўқиган эди. Шунга қарамай катта бўлмаган мушукдай келадиган, соат сайин, кун сайин кўз олдингда ўзларининг ҳақиқий тилини яратаётган кучли, бақувват қушларнинг кўриниши ниҳоятда мафтункор эди.
Уларга қараб Джейннинг миясига турли фикрлар ва хаёллар келарди, ақл кириб қолган қушларнинг тажовузкор киллерларга айланишини баён қилган олдинги замоннинг утопияларидан тортиб қушлар билан одамлар биргаликдаги дунёни яратиши ва Ёритилган Идрокларни тарбиялайдиган мавжудотлар яшаши тасвирланган дарахт пўстлоғидан қилинган ҳайкалчалар шулар жумласидан эди. Очиғини айтганда кам эҳтимолли бўлишига қарамай хавфсирашлар чекинмасди ва Джейн болалар билан улар тўғрисида ўртоқлашди. Улар бу хабарни етарли даражада конструктив кутиб олишди ва унга қарғаларнинг айнан ижтимоий фаоллигини кўрсатадиган ва ҳамкорлик ёки душманлик масалаларига тегишли бўлган ўз тадқиқотларининг натижаларини кўрсатишди. Маълум бўлишича, уларни ҳам шу масала безовта қилар экан, олинган натижалар етарлича ишонтирадиган эди: ўқитишнинг биринчи босқичда қушлар “ким кучлироқ бўлса – ўша ҳақ бўлади” деган тамойилга амал қилиб ўзларини анчагина худбинларча тутишди. Гап бу ерда овқат учун талашганликларида эмас эди – бунақа ҳол деярли кузатилмади. Лекин энг эпчил ва айёр қуш ғолиб бўлиб чиқадиган рақобатчилик деярли оддий эди. Қушлар ўз тилини ривожлантиргани сайин уларнинг ижтимоий тузилиши ҳам ўзгариб борарди. Олимларнинг хурсандчилигига ва енгиллигига бундай ривожланиш конструктив йўналишда кетаётган эди – дўстоналик ва бир-бирини қутқариш аломатлари пайдо бўлди. Агар олдинлари палапонларни фақат ўз ота-оналари боққан бўлса, ҳозирги пайтда ҳар қайси катта қуш печенье бўлагини тумшуғида олиб бориб бериши ва уни қуш боласига таклиф қилиши мумкин эди, бу эса ота-онасига ўз вақтини ўқитишга ва бошқа қушларга оид ишларни бажариш учун сарфлаш имкониятини берарди. Уларнинг ўйинлари ҳам янада мураккаблашди. Улар биладиган объектларга нисбатан ишонч ортиб борарди. Учинчи кунга келибоқ қарғалар Джейннинг қўлидан овқат оладиган бўлишди ва бу ҳол ҳайратда қолдирарди. Шундай қўрқоқ қуш шунчалик ишонувчан бўлиб чиқди. Улар ўзларини ушлашга, патларини бирма-бир кўздан ўтказиб, уларни силашга имкон беришарди. Джейн уларнинг момиқ бошларини силарди, қорнидаги тукларни бирма-бир кўздан кечирарди, қуш эса узоқ вақт туриб унга қараб ўтираверарди. Бундай пайтларда ана шу тирик мордларга нисбатан хуш кўриш ва ёрқин қувонч ҳис-туйғулари уйғонарди.
Битта савол очиқ қолган эди – ҳар қандай қарғалар жамиятида ҳам худди шундай ўзгаришлар рўй берадими ёки фақат ЁИ ни тарбиялайдиган одамлар мураббийлик қилган ҳолдами? Истакларнинг йўналтирилганлигидан иборат бўлган омилни ҳам ҳисобдан чиқариб бўлмайди. Қарғалар маданиятини ривожлантиришни бошқариш қанчалик ғалати туюлмасин, олимларнинг қувончли истаклари билан таъминланарди, ахир улар ўртасидаги муносабат ўрнатишнинг бошқача йўли ҳали маълум эмасди. Джейн ҳозирча бунинг моҳиятини қийинчилик билан тушунарди ва Лауранинг гапига қараганда фақат тўртинчи синфда (унгача етиб борса албатта) унга кўпроқ тушунарли бўлади, лекин умумий жиҳатларни ҳисобга олганда буни қуйидагича тушунтириш мумкин: олимлар ўзининг ниятларини муайян йўл билан қайд қиладилар ва бу вазият ривожланишнинг йўналишини белгилайди. “Ният” деганда идрокларнинг бутун бошли комплекси назарда тутиларди: қувончли истак (яъни олдиндан лаззатланиш ёки олдиндан пайқаш – объектсиз лаззатланиш билан биргаликда ўтадиган), кейин – ривожланиш аниқ йўналишда бораётганига ишонч. Бу ерга яна “ичига суқулиб кириш” деган тушунчани ҳам қўшиш мумкин. Джейн бу нималигини тушунишга ҳаракат қилди, лекин Фосса унга ичига суқулиб киришни Томас ўргатиши ва бу иккинчи ёки учинчи синфда амалга ошишини айтди. Ниятни тадқиқот қилиш морд-эмаслардан беркитилган мавзулар қаторига кирарди, шунинг учун Джейн бу масалани батафсил тушуниши мушкул эди.
Қарғалар маданиятининг ривожланишини этнографлар ҳам кузатишарди ва уларнинг ёниб турган кўзларига қараганда уларнинг бу ерда қиладиган иши бор эди. Натижалар “Бодх мамлакати”нинг ички сайтида эълон қилинарди, лекин Джейнга қарғалар этнографияси билан тўқнашишнинг иложи бўлмади – бир кунда вақт жуда кам, қувончли истакларнинг рақобати эса жуда юқори эди.
Айтмоқчи, бу унинг ҳаётидаги яна битта фундаментад тадқиқот эди – қувончли истакларнинг кучайиб бораётган рақобати. Табассум билан у ўзининг бу ер ўтказган биринчи ойларини эсларди. У пайтда унга ҳаёт тўлиқ бўлиб туюларди. Как же до краев! Ҳозир унга ўша ойлар, шалпайган истаклар орасида, кўримсизлик ва ҳаттоки зерикиш билан галма-гал алмашиб келадиган тарзда деярли бекорга ўтиб кетгандай туюлди. Айниқса биринчи синфлар учун машғулотлар бошланган пайтда бу фарқ янада кескинлашди ва Джейн парчаларни тўплай бошлади. Олдинига қийин бўлди ва парчалар вақтни қўшмасдан, айнан вақтни олади деган туйғу пайдо бўлган эди. Ҳар дақиқадаги қайд қилиш амалиёти қийинлик билан ўрганилар эди. Унинг моҳияти шунда эдики, амалиётчи ҳар дақиқада ён дафтарчасига унинг умумий ҳолатини ифодаловчи рақамни ёзарди. Рақамлар минус учдан плюс учгача ўзгарарди. Нолга мамнунликнинг оч-кул ранг ҳолати тўғри келарди, бирга – кучсиз ёритилган муҳит, иккига – сезиларли ёритилган муҳит, учга эса – зичлашган ва турғун бўлган ёрқин чақмоқли ЁИ лари бор бўлган ва ўзининг идрокларини ўзгартириш учун курашда намоён бўладиган ифодаланган қатъиятлик бўлган муҳитга мос келарди. Баъзида табиий ломка бошланарди, бундай пайтда ҳар дақиқадаги қайд қилиш амалиётини бажаришни одам ҳоҳламасди, айниқса бирорта қизиқарли фаолият давомида, гарчи Фосса ҳар дақиқада қайд қилиш амалиётини айнан фаол ва қизиқарли фаолият давомида бажаришни талаб қиларди. Ўн кун ўтгандан сўнг уни “қўйиб юборди” ва ҳар дақиқадаги қайд қилиш амалиёти тўғрисидаги хотиралар қатъият ва олдиндан лаззатланиш билан, даъват билан ҳамоҳанг бўларди. Ҳолатни баҳолашга ва уни қайд қилишга камида бир сония вақт талаб этилганлиги сабабли, аслида вақт ҳам сарф бўлмасди, ҳаёт зичлиги эса ҳар дақиқани қайд қилиш амалиётида сезиларли даражада кучаярди. Агар олдинлари ярим соат ичида бирорта соғлом бўлмаган ҳолатда – текинхўрларча қизиқувчанлик ёки чириб бораётган дўстоналикда қолиб кетиш мумкин бўлган бўлса, ҳар дақиқада қайд қилиш амалиёти туфайли буни бажаришнинг имкони бўлмай қолди. Бир ой ўтгач эса ўз ҳолатини доимий назорат қилиш одати ҳамма ёққа ёйилиб ана шу амалиёт бажарилаётган вақтдан ташқарига чиқиб кетди.
Томас билан биргаликда улар 120 тали ишонч ҳосил қилиш амалиётини ўргандилар.Айнан шу ёшдан бошлашди ва Томас ҳеч қаерга шошмасликни таклиф этди, ваҳоланки у яқиндагина бир юз йигирма ёшини бир юз ўттиз ёшга алмаштирди.У камида бир юз йигирма йилгача яшашига бўлган ишонч шунингдек қувончли истаклар зичлигига ва интенсивлигига жиддий таъсир кўрсатарди, шунинг учун қарғалар этнографияси қолганлари билан рақобатлаша ҳам олмасди.
Шу ернинг ўзида,Кхумджунгда Джейн ботаник-тараққиётчиларнинг олиб бораётган тадқиқотларини кузатди. Бир қарашда бирлаштириб бўлмайдиган бирикма. Агар ўсимликлар миллиард йилдан бери мавжуд бўлса, уларнинг яна тараққиёт қилишига асос борми? Ва “улар” ўзи нима дегани? Агар алоҳида олинган қарға индивидуалликка эга бўлган бўлса, бир йиллик ўтлар ёки қўзиқоринлар каби кўпчилик ўсимликлар тўғрисида бундай деб бўлмасди. Гарчи қўзиқоринлар масаласида Джейн янглишган эди, чунки том маънода қўзиқорин деб биз ўрганиб қолган қалпоқчалари ва оёқчалари бор бўлган ширин пупсалар эмас, балки майдони бир неча квадрат километргача етиши мумкин бўлган ва ўн йил ёки юз йил бўлмаса ҳам узоқ йиллар давомида яшайдиган қўзиқоринлар мажмуи ҳисобланар экан. Шунга қарамасдан бир йиллик ўтлар ҳам тадқиқотчилар “ниятлари”га бўйсунишди. Мисол тариқасида Джейн майда, мутлақо кўримсиз бўлган ўсимликни кўрди. Бу ўсимлик битта илдиздан чиққан бир неча ўт поясидан иборат эди. Ўт поясининг ёнидан акацияларга ўхшаш овал баргчалар ўсиб чиққанди. Джейн бундай буталарни олдин Таиландда, рафтда сузиб юрганида кўрганини эслади. Улар дарё ёқалаб ўсишарди, агар ана шундай шохга қўлингни текизсанг, унинг ёнларидаги кўп сонли барглар аста-секин ҳаракатга тушарди ва ўн сониядан кейин тўлалигича буралиб қолишарди. Бу ерда худди ўша ўсимликлар ўстирилар эди, бироқ улар билан овора бўлаётган қизчанинг маслаҳатига кўра у бармоқларининг учи билан баргларга текканида, у ҳаттоки кутилмаганда сакраб ва чийиллаб юборди – баргчалар салкам битта сакрагандай бирдан ёпилишди, уларга тўла очиқлик ҳолатидан тўла ёпиқлик ҳолатига ўтиш учун бир сонияга яқин вақт керак бўлди.
- Бу... ният ёрдамида максадга йўналтирилган таъсир оқибатими? – ҳайратланиб сўради Джейн. – Ахир бундай бўлиши мумкинми?
- Кўриб турганингдай мумкин, - оддийгина жавоб берди пупса.
- Лекин... бу воқеаларнинг табиий ривожланишига суқулиб кириш эмасми? Ахир бу зўравонлик эмасми- одамларнинг ўсимликлар ривожланишига “ният” билан аралашишмасми? Биз генетика бошланишида қўлимизга киритган оқибатларга ўхшаш оқибатларга олиб келмайдимию у пайтда биз фақатгина унумдорлик ва бойиб кетишга сиғиниш учун генетик жиҳатдан модификациялашган бадбашара ўсимликларни яратдик ва улар натижада ана шу ўсимликларни еяётган одамларни касал қилувчи оғир касаллик турлари билан бизни тақдирлашди. Джейн бу саволни аслида жавоби ичида бўлган савол тариқасида ва жавобини кутмаган ҳолда берди, лекин янглишди – қизча бу масалаларда бирмунча хабардор бўлиб чиқди.
- “Табиий”, - деб қайта сўради у ва унинг саволида таниш оҳанг сезилиб қолди. – Бу қайси? Нотабиий дегани нима бўлади унда? Агар қувончли истаклар нотабиий бўлса, у ҳолда табиийси қайси бўлади? Кейин – қувончли истаклар табиат ривожланишининг маҳсули эмасми, улар бошқача, эволюцион бўлмаган йўл билан пайдо бўлганми?
Фикрларнинг бундай оқими Джейн учун янгилик эди. У ҳақиқатдан ҳам саволни айнан шу томондан кўриб чиқишга ақли етмабди. Ўз-ўзидан, ўрнатилган тартиб бўйича одамнинг табиатга бўлган ҳар қандай таъсири зўравонлик, қанақадир ғайритабиий нарса сифатида қаралар эди, лекин бундай вазиятда таъсир “ихтиёрий” эмаску... Буни ўйлаб кўриш керак эди ва улар Айрин ва Трапп билан учаласи ана шу мавзуга тортишишини кўз олдига келтириб Джейн олдиндан лаззатланди. Улар учаласи орасида мунозара ва баҳслар тез-тез чиқиб турарди ва камдан кам ҳолатда хотиржам Берта ва ундан ҳам тез портлайдиган Серена уларга қўшилишмасди. “Кучуклашиш” сўзи одамларда “сўкишиш” маъносини англатиши тўғрисидаги фикр келиб қолди, ҳолбуки унинг учун ҳозир бу сўз бир нечта шенларнинг ўйинқароқлиги орқали кўтарилган тўполон билан мустаҳкам равишда боғлана бошлади. Буни мордлар “тилни қутқариш” деб аташарди.
- “Зўравонлик” масаласига келсак бу бекорчи гап. Ҳеч қанақа зўравонлик йўқ, ҳолбуки биз ўсимликларга таъсир ўтказиб, ўзимизнинг қизиқувчанлигимизга, қувончли истакларимизга амал қилар эканмиз бу дегани улар кўр-кўрона ихтиёрий таъсирни қабул қилишади деган гап эмас, сира ундай эмас. Улар таъсирни танлаб олишади. Ушбу ҳолатда бу ўсимлик кўпчилик таъсирлар орасида биттасини танлаб олди, шунинг учун ушбу таъсир эволюцион жараён ўзанига тушиб қолди деб ҳисоблаш мумкин. Одамдан келиб турадиган ният... сен ният нималигини биласан-ку? Джейн буни жуда ҳам аниқлик билан билмаслигини тан олишга мажбур бўлди, чунки у на “ният” ни ташкил этувчи идроклар таркибини биларди, на “ичига суқулиб кириш” идрогининг моҳиятини тушунарди.
- Ичига суқулиб киришни қайсидир маънода вафодорликнинг бир кўриниши деб ҳисоблаш мумкин, - деб тушунтирди пупса.
Ўн яшар қизнинг оғзидан чиқиб келаётган насиҳатларни эшитиш ғалати эди, қанақадир нохуш ҳиссиёт қимирлаб қолди – ҳасадми, рашкми, шунча вақт бекорга кетганидан пайдо бўладиган ачинишми – ахир у ҳам шу ерда туғилиб вояга етиши мумкин эди-ку. Джейн бу қизчанинг маҳаллий келиб чиқиши ва маҳаллий тарбия олганлигига шубҳа қилмасди. Балки у мордларнинг фарзандидир.
- ... шунинг учун садоқатлик билан қилинган таъсир зўравонлик бўлиши мумкин деб айтиб бўлмайди, - давом эттирди у, - боз устига мен айтганимдай, уларнинг ўзи танлайди. Ўйлайсанки, қарғалар ҳар қандай таъсирни танлаб оладими? Бўлмаган гап - улар ҳам танлайди, улар аҳмоқ эмас. Биз улар қабул қилган таъсирлар қандай амалга ошишинигина эмас, балки қайси таъсирларни рад этишини ҳам тадқиқот қиламиз ва шу йўл билан эволюция тўғрисида кўп қизиқ нарсаларни билиб оламиз. Сенга тушунарлими? – кулги аралаш жиддийлик билан деди қизча.
- Тушунарли. Қизиқарли экан. Жуда қизиқарли. Сенинг исминг нима?
- Кунга . Сеникичи?
- Меники... Джейн. Мен йигирма беш йил умримни бекор ўтказибман, Кунга, мана шундай гаплар, - деди Джейн ва нима учун бундай деганини тушуниб бўлмасди. – Агар мен шу ерда туғилиб вояга етишим мумкин бўлганида, мен ҳозир бошқача бўлар эдим, ҳозиргидай аҳмоқ бўлмас эдим. Сенга тушунарлими?
Кунга бошини силкиб қўйди.
- Бу ерда туғилиб, туғилганидан бери шу ерда яшаётганлар билан сенга ўхшаб ташқи дунёдан келаётганлар орасида катта фарқ бор, - деб тасдиқлади у ўзининг жиддий кўзлари билан қараб.
- Мен ҳам шу тўғрисида гапиряпман...
- Бодхи айтадики, одам қайси жойдан фаолиятини бошлаши муҳим эмас. Муҳими – у умуман фаолиятини бошлашида.
- Ростданми? Хўш.... эҳтимол у ҳақдир...
- У ҳақ. – Қатъият билан деди Кунга. – Ҳеч қандай “эҳтимолларсиз”.
Худди Энди, Фосса ёки Флоринданикига ўхшаган қатъий ва очиқ назар. Улар жуда ўхшар эдилар.
- Мен сизга ўхшамоқчиман, сизда ўқимоқчиман.
- Сен ахир ўқияпсанку, шундай эмасми? – Ҳайрон қолди пупса.
- Ҳа, мен ўқияпман, бундан кейин ҳам ўқийман. Мен умид қиламанки, Бодхи ҳақ, бир неча ой ичида қанчалик ўзгарганимни мен кўриб турибман, ваҳоланки ҳаммаси энди бошланаяпти!
- Ҳар доим ҳар бир нарса энди бошланаётган бўлади. Бодхи айтадики, ким ҳақиқатдан тирик бўлса, ҳар дақиқа ҳамма нарса энди бошланаётганини сезади, ҳис қилади.
- Сен Бодхи билан тез-тез мулоқот қиласанми?
- Тез-тез бўлганда яхши бўларди, - мужмал қилиб жавоб берди Кунга.
Кутилмаганда Джейннинг миясида бемаъни ва дадил фикр пайдо бўлди.
- Айт-чи..., сенинг ўзинг... нима десам экан... сен ўзинг тараққиётчилик бўйича тажрибада қатнашмаяпсанми, қарғалар ёки сенинг ўтингга ўхшаб?
Кунга унинг юзига қараб индамасди ва ҳеч қандай муносабатини билдирмасди – умуман ҳеч қандай ҳаракат қилмасди.
Бир неча сонияга Джейнни ваҳима босди, ахир ана шу болага тарқаладиган ва мордлар, дракончиклар ва Бодхи томонидан ҳосил қилинаётган ниятларнинг таъсири натижасида юз берадиган ўзгаришлар шу жумладан генетик даражада ҳам бўлиб ўтишини тушунди... Лекин ваҳима босилди ва олдиндан сезиш билан хурсандчиликка алмашди – унинг кўзи олдида янги дунё қуриляпти ва бу дунё унга ёқади.
Кун тугаб бораётганди ва эртага эрталаб улар Марта билан базага қайтиб кетишади. Бу еда гуллари бор Кунга, қарғалари бор Хёльга ва Лаура, умман танишишга улгурмаган иккита этнограф ва ҳали танишишга унчалик ҳоҳламаган яна ўнтача одам қолаётган эди.Бу ер тиқилинчроқ эди ва Джейн ана шу микробазани атрофдаги рододендронли ўрмондаги ер майдонларини сотиб олиб кенгайтирса бўларди деб ўйлади. Бир онга учиб кетмаслик истаги, шундай қизиқарли дунё билан хайрлашишдан юзага келадиган ачиниш ҳисси пайдо бўлди, лекин дарҳол бу он ўтиб кетди – уни олдида қизиқарли ҳаёт кутарди, эртага учиб бориши билан Томас билан машғулотлар бошланади, Поль компакт ядро энергетикасидаги янги кашфиётлар билан таништиришни ваъда қилганди, Айрин ҳам унга бир талай хотиралирини тўкиб-сочади, Серенани ҳам итарса бўлади ва яна кўпгина-кўпгина ишлар кутмоқда эди. Ҳаммаси энди бошланаётган эди.
<<Бўлим 07 Бўлим 09>>
