"Турларнинг пайдо бўлиши"

Бўлим 01

Менгес аллақачон тепада! Тора эшикни катта очиб, балконга чиқди, ва ғужанак бўлиб, осмонга қаради.   У ерда эса... ҳа, у ерда... – у ерда уйғонган қуёш билан ёритилган булутлар, у ерда ҳаворангнинг портлаши – кайнайт рангининг –  бу непал сапфири, унда юмшоқ – момиқ булутлар гоҳ пайдо бўлиб, гоҳ йўқ бўлади, - улар шундай юмшоқки, гўё ўн ёшар қизнинг энди энди тўлишиб келаётган эмчакларига ўҳшашади. У ерда дарахтларнинг учлари титраётган, ялтираётган тўқ яшил барглидир. Мана учлар барглари билан оз моз шўҳ ўйнаган равишда, тек туришибди, ва бирдан ҳаммаси биргаликда чапга қайрилишди, бирдан – ўнгга, ва яна, ва яна, шамол уларни бир томондан иккинчи томонга чайқаябди, гўё бола қизни эзғилаётгандай, унинг эмчакларини аста қисиб ва тортиб, улар сап пал оғриши ва оз моз ёқиши учун, ва дарахт учларининг бундай харакати қамраб олади, жазб қилади, ҳудди сен кўлнинг чайқалаётган панжаларида қайиқнинг тегида ётгандай. Тора сезилишларга берилиб, инграб юборди, ва юракда ҳам, кўкракда ҳам, томоқда ҳам, ҳудди хурсанд кучукчалар ўйнаётгандай – тўлқинланиб, ортга қарамай, бор куч билан, умидсизлик билан, вафодорлик билан, паришон ҳолда – лаззатнинг тўлиқ симфонияси каби. Олдин Тора булутларнинг қандай пайдо бўлишини ўзига жуда хира даражада тасаввур қиларди – бу ерда эса ҳаммаси кўз олдингда – топ - тоза осмонда тўсатдан нурсиз хиралик пайдо бўлади, яна, яна, ва мана ҳудди ҳеч нарсадан пайдо бўлгандай булутнинг таначаси вужудга келади.  У ўзгаришларсиз қандайдир вақт мобайнида осилиб туриши мумкин, қалинлашиши мумкин ёки, аксинча, яна тоза ҳеч нимада эриб кетиши мумкин.

Менгес ҳамма нарсага қараганда, томнинг устида бир соатдан кўпроқ вақт мобайнида ўтирганди  – соат тўртларда турган бўлса керак, у бундай қилишни яхши кўради. Унинг офтобда қорайган бадани сарғиш – хира, саҳардан олдинги нурда ҳудди қиров билан қоплангандай,  харакатсиз, ҳайратда қоладиган даражада чиройли туюларди. Тора жилдам сакрашлар билан томга сакраб тушди, ва таронага лаззатнинг янги тўлқини қўшилди  – яланг товонларнинг бутун дарахтнинг ярмидан ясалган, унда оёқлар учун атайин чуқурлар ясалган катта зина зинапояларининг ғадир будир терисига тегишдан лаззат олиш.  Бу ерда ҳаммаси янгича эди – зина ҳам, қалин ёғочдан ясалган, нотўғри шаклдаги столнинг, улар қийиқдаги ғаройиб нақшларни ва тармоқлари шу қадар бир бири билан тўғри келадиган, анави тоғларни ўйиш учун шу қадар силлиқлантирилганки, уларнинг ортида гўё ҳечнима йўқдай, бартараф этиб бўлмайдиган иллюзия вужудга – дунё оҳири, умуман ҳечнима. Одатда тоғларнинг ортидаги фазо кўламга, енгил туманлик ёки булутлик сабабидан узунликка эга бўлади, у ерда эса  – умуман тоза ҳаворанг осмон ҳудди ушбу тармоқларда тугаётгандай.

Томдан атрофдаги тепаликлар янада яқин туюларди – баҳайбат, осилиб турган, ҳали қуёш етиб бормаган пастда қалин – тўқ – кўк – пўлатли, ва тепада оловли – қамаштирадиган –олтин бўлиб товланаётган. Маълум тарихчиларнинг саккизинчи базаси, уларнинг ўз сленгида айтганда  – «дайверлар»,  Ҳимолойларида тор дарада жойлашарди, атрофда олти, етти ва саккизмингликлар жойлашарди.  Қачондир, қадимда, бу ерда Непал Қироллиги бўларди, унинг қироллари ўзларига олтин унитазларни сотиб олишарди ва халқнинг оч қолаётганига туфуришарди. Ўша халқдан чиққан бекорчилар ва ярим қароқчилар, ўзларини коммунист сифатида эълон қилиб, мулойим тарзда, лекин қўлларида қурол ушлаб туристлардан пул йиғишарди, ундан кейин эса ҳоҳлаганларича маишат қилиб, бекорчи бўлишарди. Бу ерда тибетлик қочқинлар, Тибет Ҳитой томонидан босиб олинган ва деярли нобуд қилинган йилларда, бошпана топишган, ва «ом мани падмэ хум» қаторлари ўйилган тошли плиткалар ҳозиргача кўплаб у ерда ва бу ерда йўлаклар бўйлаб ётибди.  Энди Ҳитой ҳам, Тибет ҳам йўқ, қачондир Ҳимолойларни синдириб ташлаган чегаралар ҳам йўқ бўлган, тошли плиткалар эса шу шу ётибди  – уларга нима ҳам бўларди. Ушбу унинг ҳар бир бурилиши орқасида юмшоқлик ва болаликдаги сингари, анойи сир ҳиссиётини, янги фазолардан завқланиш ҳиссиётларини уйғотадиган, тармоқланиб кетаётган, торгина йўлакларга қараб, йўлаклар ҳам, рододендроннинг қалин бутазорлари ҳам, бамбукнинг баҳайбат буталари ҳам – ҳаммаси Непал ва ҳиндистонлик Ҳимолойлардан  раҳмсиз ўтиб кетган “тараққиётнинг” гигант ғўласи билан барбод қилинган пайт ҳам бўлганлигини тасаввур қилиш жуда оғир. Ҳитойлик концернлар, европалик ҳусусий инвесторлар ва америкалик пенсион фондлари, ҳиндистонлик муҳандислар ва қолган ва қолган жирканч бу ерда тўфон сингари ўтганда, ўзининг йўлидан барча жонзотларни “тараққиёт” учун йўқотиб, тоғларнинг нозик тармоқларини беш юлдузли меҳмонхоналар билан раҳм шавқатсиз тираб, момиқ дараларни кўприкларнинг помпезная рухлядь билан итариб, ушбу шиддатли қояларнинг қонини ва гўштини чуқур тоннеллар билан йиртиб, бўйсунмайдиган табиатнинг ўйинқароқ бебошлигини йигирма тўрт йўлли, сассиқ трассалар билан йўқ қилиб, тинч қўлтиқларнинг ўрнида супермаркетларни, тўлқинли тоғ оқимлари устида ресторанларни тиқиб, трассалар бўйлаб ҳар бир горизонтал жойида тез равишда саноқсиз офисларни, пансионатларни, юзлаб бензозаправкаларни қуриб кетди, ва улар деярли шу заҳоти  ишлаб чиқаришга биринчи автомобиль тушганидаёқ анахронизмга айландилар. Ва бунинг ҳаммаси янги Молох деб қилинди – «миллий ялпи маҳсулот» деб. Бу “чиройли” ҳисобланарди, бу билан ғурурланардилар, албатта – аҳир биз “табиат”ни бўйсунтирдик, ва энди ҳар бир одам Эверестнинг Жанубий эгарида шашлик билан овқатланиши ёки Боннингтон кулуарининг ичига цементланган, ичидан ҳаммаёқни кўрса буладиган кафеда креслода ялпайиб ётиб, бир жуфт пиво кружкасини ичиши, ёки “8848”клубида, унга лифтда чиқиб, молиявий янгиликларни кўриши мумкин.  Ундан кейин эса Оҳирги Диний Уруш бошланди, ва Буюк Технологик Турғунлик бостириб келди  – тез эмас, жуда тез эмас, деярли икки юз йилдан кейин … ва туюлардики – ҳудди чиқиш йўқдай, унга қўшилиб, Катта Болалар Уруши бошланди, у инсониятнинг ўзини ўзи йўқ қилишни битирадиганга ўҳшарди, лекин натижада айнан шу уруш кутилмаганда (катталар учун) ва жуда ҳам кутилганда (болалар учун) қайта тўғилишга имконият тақдим этди, ва бунда тирик қолган одамлар лаззат ва умидсиз умид билан бутун планетада ҳаётни йўқ қилган нарсани йўқотишга киришишди. Легирланган метал водород асосида яратилган кевратиннинг миллиардлаб тонналари олиб ташланди ва йўқ қилинди, унинг остида эса яна миллиард тонналаб қадимги бетон, асфальт ва наносиликат топилди, ва босқичма босқич, заҳарланган, зўрланган, ҳолати тўзиб кетишгача етказилган Ерни қутқаришарди, сунъий нафас қилиш йўли билан ўзига келтиришарди, ер қўриқхоналарини яратишарди ва кенгайтиришарди,  ва гоҳида умид бошида жуда кучсиз туюлса ҳам, ва ўйин ютқазилгандай ва ҳаммаси тамом бўлгандай туюлса ҳам, ҳамда инсониятнинг келажак авлодлари сунъий қафасда яшашига тўғри келиши туюлса ҳам, тирик қолган миллионлаб одамларнинг фидокор харакатлари (қачондир эса Ерда миллиардлар яшаган!) барибир ўзининг мақсадига – Ер яна тирилди, нафас ола бошлади, биридан кейин бири бўлиб ҳаёт ғолиб чиққан жойларда кичик ва катта ерлар пайдо бўла бошлади – метрдан кейин метр. Архивларда ўша замон инфокристалларини топиш мумкин. Тора қачондир “Олтой тасмали қарағайзорлар хабарчисини”, “Карел биоценозлар бюллетенини” варақлаган ва метрдан кейин метрлаб ҳосилдор ерларни қайта яратган, ва уларга ўт, йўсин, буталарни ва қолган ер-ўсимлик-ҳайвонот оламининг экинларини эккан одамларнинг меҳнатсеварлигига ва мардлигига қойил қоларди. 

Қачондир одамлар Табиатнинг ниҳоятда катта даражадаги, турларнинг ҳилма ҳиллиги билан босилган эди. Туюлардики  – ҳудди янги турларнинг кети ва оҳири йўқдай. Йигирманчи асрга келиб, янги турларнинг кашф қилиниш ва маълум бўлган турларнинг ўлиш жадаллиги нисбатан тенглашди. Йигирма биринчи асрга келиб эса, янги турларни очиш учун Борнео, Янги Гвинея, Мадагаскарда сақланиб қолган, дунёнинг овлоқ жойларига чарчатадиган юришларни амалга ошириш зарур бўлиб қолди. Ўрмонлар ўсиб келаётган жадалликда кесиб ташланарди, акваторийлар чириб кетаётган аҳлатхоналарга айланишарди, ёввойи табиат жойлари камаярди, бузиларди. Унда ҳеч ким ёввойи табиатнинг бир бутун ер жойида турлар ҳилма ҳиллигининг, ҳар бири икки маротаба камроқ майдонга эга бўлган, иккита ер жойининг турлари ҳилма ҳиллигига тенг эмаслигини тушунмаган (тушунишни ҳам ҳоҳламаган). Агар йирик ер жойида қандайдир ўсимлик тасодифан  барбод қилинса, шу турдаги қўшни ўсимликлар унинг ўрнини тўлдиришади, балансни қайта тиклашади. Кичкина ер жойида эса бу нарса содир бўлмайди, ва турларнинг йўқ бўлиши кутилгандан ҳам тезроқ амалга ошади. 

Бу қандай осон эди – ҳаммасини бетон билан қуйиб, кейин эса бунинг устига кевратин, наносиликатлар, ҳамда “интеллектуал плазмопластика” билан қоқиб, ерларни миллиард километрли ўтказиш даражаси юқори бўлган симларнинг “зарарсиз” нурланиши билан қиздириб қўйиш, ва ерни ҳаётга қайтариш нақадар қийин бўлди … ҳа, қизиқ, лекин одамлар Технологик Варварлик Даврида ҳам, ундан сал кечроқ Экологик Технологиялар Даврида ҳам (улар аслида табиатни ўз харакаталарининг миқёси ҳисобидан бундан камроқ даражада агрессив бўламаган даражада барбод қилганлар) ўзларига ерни “лой тўплами” ёки, ундан ҳам яхшироқ “минерал ва микроорганизмларнинг мураккаб тўплами” сифатида тассаввур қилганлар – ақлдан озиш мумкин! Улар тушунишмасди, ернинг –  тирик мавжудот эканини, ва у ҳам дарахт каби, булут каби, Ер каби, дарё каби онгга эга эканлигини … нима ҳам айтасиз, аҳир, аёл киши одамга кириш кирмаслиги ҳақида ҳам музокаралар бўлган!

Йигирманчи асрдан бошлаб йигирма тўртинчи асргача Ер ҳудди эволюциянинг “шиша идишнинг оғзидан” ўтгандай – ҳайвон ва ўсимликларнинг саноқсиз турлари қайтариш имкониятисиз йўқотилди.  Наслий инженерия ўнта – яна ўнтача турларни қайтарди, ва шубҳасиз, биз яна битта юзталик, ҳатто мингта турларни эмас, ундан кўпини қайтаришимиз мумкин. “Наслий қайта тиклаш” лабораториялар тармоғини кенгайтириш   – бизнинг вақтимизда бўлган энг асосий масалалардан бири. Тора бундан уч ой олдин, ўқишини тугатаётганида, ҳамманинг клонланган леопард мушукларнинг туғмаслик муаммоси ҳал қилинганда қучоқлашиб, сакрашаётганини эслади – энди ушбу тажрибани бошқа турларга нисбатан қўллашнинг имконияти бўлиши эҳтимоли бор. Лекин буларнинг ҳаммаси денгизда бир томчи, шунинг учун биз учун фақат Ернинг ўзи, кембрийникига ўҳшаб яна битта “портлаш”ни вужудга келтириб, эртами ёки кечми ҳаётга қараб қадам босишини умид билан кутиш қолади, шунинг билан бирга Ер “шиша идишининг оғзидан” шундоғам бир марта ўтмаган  – бунга кўп вақт бўлмади, плейсоценда бўлган нарса.

Одамлар ҳам қайта туғилган – бошқатдан, босқичма босқич ёритилган идрокларнинг янги кенгликларини очиб. Катта Болалар Урушидан кейин салбий ҳиссиётлар инсониятни қадимги замондан бошлаб барбод қилаётган энг қўрқинчли юқумли касаллик сифатида эълон қилинганди.  Шуниси ҳайрон қолдирадики  – одамлар ўз қорниларида, бундан ўн минг йиллар олдин истиқомат қилишни бошлаган, зарарли бактерияларни олиб юришлари 21 асрда маълум бўлганига қарамай,   инсоният “салбий ҳиссиётлар” номли, ҳавфли даражада ҳилма ҳил бўлган, ҳар қандай шароитга мослашадиган, инсоннинг ажралмас қисми ҳисобланадиган касаллик даражасида онгни шу қадар хиралаштирадиган, ва ундан соғайиб кетиш нафақат мумкин эмас, балки зарарли ҳам ҳисобланган  “вирус”нинг ҳукмдорлиги остида қолганини билиш учун тўрт юз йил керак бўлди. Гигиена тушунчаси минг йил олдинча пайдо бўлган, ва эрталабдан тишни тозалаш, бир ҳафтада бир марта бўлса ҳам ювуниш, овқатдан олдин қўлни ювиш – буларнинг барчаси ва қолган нарсалар ўн тўққизинчи асрдаёқ кўплаб одамларнинг ҳаётида рефлекс бўлиб қолган, лекин инсоният маданиятида ёритилган идроклар ҳақида тушунча пайдо бўлиши учун яна 200 йил керак бўлди, ва ғамгинликларнинг элементар гигиенаси маданиятнинг қони ва гўштига кириши учун яна 400 йил керак бўлди. Ҳозирги пайтда эрталаб ва ётишдан олдин ҳиссиётларига сайқал бермаган, ва ҳеч бўлмаса ўнта олдиндан завқланиш ва вафодорлик актларини туғдирмаган “исқирт”ни топиш жуда қийин.

Менгес қимирлади, ва Тора унинг орқа панжасига қўлини қўйиб, унинг ёнига ўтириб олди. Тора ҳозирда жонли планетада турадиган мавжудотлар кўп нарса биларди, лекин ҳали тарихни жуда яхши билмасди, шунинг учун, маълум тарихчиларнинг гуруҳига қўшилиб, уларнинг суҳбатларини ўлармон даражада эшитарди, кўпроқ ўқишга ва гапиришга харакат қиларди. Менгес ўнта тадқиқотчидан иборат бўлган гуруҳга етакчилик қиларди. Ёзги лагерь сифатида улар Ҳимолойларда, Кулиб турган Тош Водийсида, Лхоцзе ва Нупцзеларнинг тегида жойлашган базани танлашди, ва Торага бу жой жуда ҳам маъқул келди. Яқинда қолганлар уйғонади. Майк ҳам туради. У томга сакраб чиқиб, ва ҳудди тасодифан, лекин кучли даражада Торани қучоқлайди, ва кўзларига қараб, сўрайди  – «ҳоҳлайсанми», у жавоб тариқасида бошини ирғайди, ва яна – бугун тунда уни ухлаётган пайтида олгандай, орқасига ётқизиб, оёқларини икки томонга очади, ўзининг қўтоғини аста унинг амига тиқади, ва кўти билан бир тез ва чуқур харакат қилиб, бир фақат бошчаси билан лабларини очиб, юзини унинг пастги панжаларига теққизиб, унинг бармоқларини тишлайди, товонини тили билан ялайди, қиз бола панжаларининг ҳидини чуқур чуқур ҳидлайди, қорнини, елкаларини, кўкракларини қисиб қўяди. Тора эса оёқларининг бармоқлари билан унинг лаблари ва тили билан ўйнайди, ва тоғларнинг ёнаётган тепаликларига қарайди ва томоғида ёниб кетаётган юмшоқлик оловини сезиб бошлайди. Кейин эса у “тўҳта” дейди, ёки бола биринчи бўлиб “тўҳта” дейди, ва улар эҳтироснинг яқин келаётган чегарасида тўҳтаб қолишади ва яна, ва яна давом эттиришади, кейин Керт билан Брайс келиб унинг кўкракларини, ёки кўтини, ёки қорнини қисишади, Тора Брайсни ўзига тортиб, унинг қўтоғини оғзига олади, ва уни сўрмасдан, шунчаки оғзида ушлаб, унинг куч ва иссиқлик билан тўлишаётганини сезади, кейин эса Майк бирдан сакраб туради ва ҳамма жуда ҳам совуқ бўлган, музли кўлга чўмилишга югуришади, ва Тора уларнинг ортидан югуради, уларнинг кетидан етиб ва кимни дуч келса кўтидан ва сонларидан уриб, ва улар ҳаммаси секс ва нозикликнинг кучли ҳоҳишини бошдан кечиришдан завқ олишади, аҳир бу шунақанги лаззатку – ҳоҳлаш! Ва ҳаммаси: кўлга бўлган туйғуси ҳам, лойли ерда, юмшоқ йўсинда, тошларга ёпишиб олган ғадир будир лишайникларда яланг оёқлар билан шалоплатиб юришдан лаззат ҳам, шоҳларнинг қитиқлайдиган даражада тегиши ҳам  – ҳаммаси усиз яшаб бўлмайдиган юмшоқ – шиддатли тўлқинга қуйилади. Олдиндаги икки – уч кун ичида олдиндан завқланиш ҳужумини ўтказиш қатъияти кучайди – ҳар бир дақиқада олдиндан завқланишга сакраш. Тора ўзининг тажрибасидан бундай тажриба натижасида тушликка яқин олдиндан завқланишнинг чуқур,ёритилган фони пайдо бўлишини биларди, ва ушбу хотиранинг ўзи энг кучли ёритилган омиллардан бири эди.  Шунга қарамай, ҳатто аҳамиятсиз кучга эга бўлган омил бундай ҳужумни амалга оширишда катта роль ўйнаши мумкин, чунки кўпроқ одатдаги бўлган ёритилган омиллар кўплаб ишлатилишдан кейин ўз кучини йўқотиб қўйиши мумкин, ва унда олдиндан завқланишни кўплаб кичик ёритилган омиллар ёрдамида туғдиришни давом эттириш анча муҳим ҳисоблана бошлайди.  Буни билиб, Тора ўзининг ён дафтарчасида рўйҳатни тўлдириб боришни унутмасди. 

Улар қайтганда, Менгес олдида динамик, голографик картани очиб, ўтирган эди – ушбу картага тадқиқотчилар янги чўкишларида кашф этилган воқеаларни киритардилар. Нонушта пайтида одатда кимдир ҳиқоячи ролини ўзига оларди ва Торани иш билан таништириб борарди.

- Сизлар воқеаларнинг ҳақиқийлигини қандай қилиб текширасизлар?

- Бундай муаммо йўқ, - Брайс озгина букилиб ўтирарди, - унинг икки метрли гавдаси учун стол кичкиналик қиларди, ва у тиззаларини катта очиб ўтирарди, Тора вақти вақтида қўлини чўзиб, унинг тухумларини ва қўтоғини нозик силаб, сонларини қисиб қўярди, - бугун у жуда ҳам тўлқинланган ҳолатда уйғонган эди, унинг устига Майк уни озгина сикиш билан тегажаклик қилди. Брайс, Торанинг қўли нозик, лекин ишончли равишда унга текканда, лаззатдан сал пал сесканарди, ва давом эттирарди. 

- Тажриба қиладиганлар англанган тушлари пайтида англашни мустаҳкамлашни ўрганишганларида, уларнинг олдида кейинги тадқиқотларнинг кўплаб йўналишлари очилди, бу сенга яхши маълум. Тўғрисини айтганда, бу сенга мендан ҳам кўпроқ яхши маълум, шунинг учун сен ҳозир бизнинг ёнимиздасан, ҳозир бизга смежниклар жуда ҳам зарур. Менинг билишимча, анланган тушлар дунёсига саёҳатларнинг биринчи тажрибалари одамлар томонидан минглаб йиллар олдин амалга оширилган. Бу одамлар бу йўналишда биринчи тадқиқотчилар эди. Айримлар бунга маънавий тажрибаларнинг ножўя натижасига сифатида келганлар, айримлар бу мақсадга қараб тўғри йўл олганлар.  Албатта, ҳозир бизга мустаҳкам, англанган тушларга етиш харакатлари фақатгина улар ёрқин ёритилган идроклар ва мустаҳкам ёритилган фоннинг мустаҳкам фундаментида асосланганда жиддий натижаларга келтириши мумкинлигини биламиз, лекин …

- Маънавий тажрибалар? - Тора ўйланиб қолиб, ҳавода жавобни топаётгандай, қўлининг панжасини кўтарди. Менинг билишимча, бу атама…

- Бу атама олдин нимани бўлса ҳам билдирарди, лекин унга ҳозирги пайтда берилаётган маъносида, у мақсади ёритилган идрокларнинг тез тез, жадал, чуқур, ичингдан ўтиб кетадиган сезиш – нозикликни, хурсандчиликни, завқланишни, чирой ҳиссиётини, сир ҳиссиётини, интилишни сезиш бўлган фаолият турини билдиради …

- Сен ёритилган идрокларнинг бутун жадвалини ўқиб бермоқчимисан? – Арчининг, унинг юзининг нозик кўринишидан жуда ҳам фарқ қиладиган қатъиятли ва қувватли овози ҳиқояга аралашди. – Брайс, мен Торанинг иш билан тезроқ танишишини ҳоҳлайман, аҳамиятли нарсаларни айтиб ўтишингни таклиф этаман, қолганини Тора ўзи билиб олади, у жуда ҳам фаол қиз. Масалага яқинроқ ўтайлик, сўз бошиларни ташлаб кет. – Арчи бошини ғайратли ирғаб, сўроқли равишда Торага қаради. 

- Розиман. – Менгес кам гапирарди, қолганларга нисбатан жуда кам, шундай кунлар ҳам бўлганки, унинг умуман довуши ҳам чиқмаган, лекин унинг сўзлари одатда шиддатли силтанишда ўтиб кетишга тайёр бўлган, ушлаб турувчи оқимнинг қамраб оладиган кучи билан тўла бўларди. Тора Менгесни соатлаб эшитишга тайёр эди, ҳатто агар у оддий сергакликнинг барча фундаментал йўлларида ёритилган идроклар тетра – аккордларининг жадвалини айтиб берганида ҳам. Одатда Менгес атрофда юрарди, пайпаслаб, ҳидлаб кўрарди, айрим пайтларда ҳаммасини батафсил таҳлил қиларди, айрим пайтларда ҳар ҳил гуруҳ иштирокчиларининг ҳисоботларини юзаки кўриб чиқарди, айрим пайтларда эса умуман ҳаммасини бир четга олиб қўйиб, атрофда айланиб юрарди. Унинг энг яхши кўрган машғулоти бўлиб ўзининг индивидуаллигини аниқлашни тўҳтатиб қўйиш ҳисобланарди, унинг жараёнида у тез тез англайдиган мавжудотларнинг идрокларини қисман интеграция қиларди  – булоқда оқимнинг, йўсин бўлагининг, ёш экиннинг, эски қарағайнинг, узоқ тепаликнинг, теги йўқ осмонда саёҳат қилаётган булутнинг. Унинг бу машғулоти шунчалик одат бўлиб қолдики, тез тез ўзидан ўзи амалга ошарди – бизга ўрмондаги сайрлар пайтида “Ер юзларига” ёқтириш ва чирой ҳиссиётларини сезиш қанчалик табиий ва қийин эмас туюлганидай, ҳудди шундай жуда енгил ва эркин ҳолда. Табиийки, бунда одам шаклининг бутунлигига аҳамиятли равишда таъсир этмайдиган идрокларгина интеграция қилинарди, лекин бунинг ўзи ҳам жуда қизиқ – идрокларнинг айнан шундай мажмуаларини аниқлаш. Менгес вақти вақтида мордо-викидаги ўзи ва ушбу жараён билан қизиқадиган бошқа тадқиқотчилар олиб борадиган, мувофиқ саҳифани тўлдириб борарди, уни ўқиш жуда ҳам қизиқ ва фойдали.  Бунинг ҳаммаси Торага олдин кучуклар билан ишламаган одамнинг кучук билан ўйинини ўҳшатарди – кучукнинг яғриндаги ёлидан титиш мумкин, сени ўйинқароқ равишда тишлаши учун оғзига қўлни тиқиш мумкин, юзингни ялашига йўл қўйиш мумкин, ва ҳоказо  – буларнинг ҳаммаси янги сезишларни тақдим этади, айрим вақтларда эса янги ёритилган омилларни беради, лекин бу оворагарчиликнинг ҳаммаси ҳозирги вақтда сиз ҳаммасидан ҳам кўпроқ банд бўлган нарсага аҳамиятли таъсир кўрсатмайди.

Гуруҳда бўлиб ўтаётган нарсанинг маъноси тушунтирилмаган четдан кузатувчига Менгес ушбу ўз ишлари билан қизиқиб машғул бўлган одамлар компаниясига тўғри келмаслиги туюлиши мумкин – у бундай тез харакат қилмаябди, тоғ булоғида бундай хурсандчилик билан сузмаябди, ҳаддан ташқари жим ва ўйланиб қолган, бугунги тадқиқотларда бошдан кечирган нарсалари тўғрисида қизғинлик билан гапирмаябди,  “Маълум Тарихчилар Заҳиралари” га хабарларни кам жўнатади, ва ушбу хабарлар якунланган,бенуқсон, аниқ қисмнинг кўринишига эга бўлиши учун амалга ошириладиган сайқал беришда унча фаол иштирок этмасди. Фақатгина  гуруҳнинг ҳамма аъзолари кўплаб соатлар ичида биргаликда созлашни ўтказиб, оддий сергаклик дунёсидан узоқда бўлган дунёларда англашни мустаҳкамлашганда, ёки биргаликда машғулотлар ўтказишганда, бундай пайтлари мизождаги фарқланишлар йўқ бўларди, ва завқли ва фаол жиддийлик ҳиссиёти тенг равишда ҳамманинг қиёфасини ёритарди.

Бундай нарсалар бир нечта кун, ҳатто бир ҳафта давом этиши мумкин эди. Кейин, қайсидир бир пайтда Менгес ўпирилиш нуқтаси бўла оладиган катта эҳтимоли бор сўроқларни шакллантирарди – бу ҳар қандай пайтда бўлиши мумкин эди – у буни тиш тозалаётган пайтида, ёки тишлаб олаётган, ҳимолой қуёши остида тобланаётган пайтида, ёки кўти билан унинг қўтоғида типирчилаётган Риананинг кўкракларини ялаётган пайтида, ёки алоқаси бор ва умуман алоқаси бўлмаган илмларнинг оҳирги янгиликларини ўрганаётган пайтида қилиши мумкин эди. Ҳеч қандай ўтишсиз Менгес бирдан тўҳтаб қоларди ва баланд довушда айтарди: мен формулировка қилишга тайёрман. Ўша пайтда у синчков, чидамсизликдан жойида ўтира олмайдиган ўспиринга айланарди – ҳаммага барчасини айтиш керак, айнан ҳозир, кутмай. Гуруҳ бу дамни ниҳоятда олдиндан завқланиб кутарди – силтаниш нуқталарининг экинлари сифатида ҳизмат қиладиган муаммоли саволларни қўйишда Менгеснинг ўрнини ҳеч ким боса олмасди. У ўзаро умуман боғланмаган ҳолатларни бир бири билан ягона ҳолда боғлаш маҳоратига эга эди, уларда алоҳида кўриб чиқилганда олдиндан завқланишни туғдирмаган, лекин биргаликда қўшилганда ва маълум бир ракурсда кўрсатилганда, гипотезаларнинг, ҳамда жадал хурсандчилик ҳоҳишларининг ёрқин намойишларига, тажрибаларни ўтказишга бўлган ҳоҳишга олиб келувчи ҳусусиятларни кўра оларди. Бир пайтлар Брайс Менгесни “Шерлок Холмс” деб атади. Тора шу куниёқ китобхонада Холмс ҳақида бир иккита китоб топиб, уларни ўқиб чиқди, ва ушбу ўтказилган параллел ҳақиқатдан ҳам асосли эканига ишочн ҳосил қилди.

Кейин Менгес шерикларнинг харакатларига четдан кузатиб, ёки иккинчи ролларда бўлиб, ёрдам кўрсатган ҳолда ўрганиб чиқарди. Бу ерда етакчи ролини гуруҳнинг ҳар қайси аъзоси ёки бир нечта аъзолари ўзига олса бўлар эди – бу кўкрак эриб кетадиган, уларнинг баданларини лаззат тўлқинлари тўлдирадиган, пешона марказида ва томоқдаги ўтиб кетаётган лаззат чидаб бўлмайдиган даражада бўладиган, кўкрак ва юрак ёниб, ундан лаззат олиш оқимлари қўллар бўйлаб оқиб тарқаладиган  даражада жадалликдаги олдиндан завқланиш ва интилиш билан бошдан кечириладиган, биргаликдаги саргузаштнинг маст қиладиган харакати эди. Панжанинг билаклари ва орқа томонлари, ва ундан кейин елка олдилари шундай даражада сезувчан бўлардики, бу билан ҳеч қандай жўшқин секс уларга шунчаки енгил тегиб кетиш билан тенглаша олмасди. Албатта, бундай ёрқин кечирмалар фақат айрим вақтларда рўй берарди, ва ҳаммасидан ҳам олдин фақат идрокларга яна вафодорликни қўша олган пайтларда, лекин бу нарса ҳар гал вужудга келганида, улар бебаҳо тажрибага эга бўлардилар – экстатик ёритилган идрокларнинг (ЁИ) дақиқалари, ҳаттоки сониялари.

Агар Менгес оддий бўлган суҳбатга суқушган бўлса, демак бу ерда бир гап бор – демак, у бир нимани сезган. Овчилар овланадиган ёввойи қушни сездилар.

- Бизга Торанинг тезроқ тўла ҳуқуққа эга..., - Менгес тўҳтаб қолди,  - жараённинг иштирокчиси бўлиши бизга муҳим. Менинг билишимча, у камдан кам учрайдиган эгилувчанликка, алоҳида сезувчанликка эга, ва бу ҳусусиятлар унга муввафақият билан фарқ қиладиган онгнинг тўри ҳали янги идрокларнинг бирикмасига ташланмаган, янги позицияда мустаҳкамланмаган жойда мослашишга ёрдам беради, бу эса бизлар учун, буни ўзингиз жуда яхши тушунасиз, муҳим аҳамиятга, айрим пайтлари эса ҳаёт даражасида муҳим аҳамиятга эга. – У қайрилиб, Торага тикилиб қаради.– Нима бўлганда ҳам, Бейс сени менга шундай тавсия қилди, у эса тавсияномаларини ҳар кимга ҳам бермайди.

Тора индамай унга қарарди, унинг юзи на мақтовли сўзлардан мамнуниятни, на ҳижолатни ифодаларди – бу ўзидан яширишга ҳеч нарсаси йўқ инсоннинг очиқ қараши эди. “Коммандос”да жиддий малака оширишда бўлган инсоннинг кўз қараши. 

- Лекин сенга осон бўлади, деб ўйлама, – Менгес давом этарди. – Биз устида ишлаётган нарса, бу… умуман ўзгача бир нарса … - у сўзларни топишга харакат қилиб, жим бўлиб қолди. – Бу сайр эмас, бу … Менинг фикримча, сенга одам йўли идрокларини босқичма босқич алмаштиришда принципиал қайтмаслик нуқтаси мавжудлигининг эҳтимоли борлигининг муаммоси маълум.  Муаммо, қўпол қилиб айтганда, қуйидагича кўринишга эга: агар “инсон” номидаги бутун идроклар бирикмасидан битта идрокни босқичма босқич бошқа бирикмага кирадиган ёки бизга маълум бўлган бирикмалардан алоҳида мавжуд бўлган идрокка алмаштирсак, ёки шунчаки уни алмаштирмай интеграция қилсак, унда қайсидир пайтдан бошлаб ўзини “инсон” сифатида идентификациялаш кескин даражада пасаяди. Суғурта қилаётган гуруҳ янги позицияларда мустаҳкамланганига ишонч ҳосил қилиб, олдинга силжиш учун, ўзини идентификациялашнинг цикл равишда маросимини ўтказиш лозим. Айрим пайтларда, ўзини идентификациялашнинг илғор ўтказилишининг кам ўрганилган ва потенциал даражада ҳавфли бўлган маросими амалга оширилади – бунинг учун тадқиқот қилинаётган мавжудот идрокларининг маълум бир гуруҳи орасида ишончни қатъий равишда мустаҳкамлаш лозим, ва атиги бир нечта қадамга ортда қолаётган, параллел равишда харакатланаётган ва шунингдек, ўҳшаш ишончни мустаҳкамлайдиган, ва бундай равишда назорат қилинаётган тўдалик таъсирида ўйнаётган ёрдам гуруҳи керак... тўғрисини айтганда, бундай нарсалар билан асосан “коммандос”лар шуғулланади ва бу бизнинг суҳбатимиз учун аҳамиятга эга эмас.  Цикллар даражасида ўтказиладиган жараёнда суғурта қилувчиларнинг бир қисми ўзларининг позицияларида тажрибанинг оҳиригача қолишади, қолган қисми эса сенинг ортингдан кетади, ва ортдаги гуруҳга қайтишни таъминлайди. Шу тариқада суғурталовчи занжир вужудга келади, яхшиси дублерлар билан… шунча одамни қаердан олиш керак … одамлар ҳамма жойда керак, мана бизга ҳам… шунинг учун бўлаклар катталаштирилади, суғурталовчиларнинг сони камайтирилади … ҳисоботларда бу ҳақида унча ёзишмайди, ишларни тўҳтатмаслик учун … буларнинг ҳаммаси менга маълум, мен асоссиз ҳатарни қўллаб қувватламайман, Томас эса …  Томас Хельдстрём гуруҳида сиз босқичма босқич, изчиллик билан фарқ қиладиган онгнинг янги позициясини мустаҳкамлайсизлар, кейинги қадамни орқага йўл яхшилаб белгиланганлигига, ва идрокларнинг янги бирикмасида “ўзини суғурталаш” етарли даражада жадал кўринаётганлигига ишонч ҳосил қилишдан олдин босмай – тажрибанинг тугаши билан орқага қараб йўналишда йўл юриш ҳоҳиши. Нортоннинг гуруҳи, маълум бўлганидай, муаммони “пешонасига қараб” ечишга харакат қилди – мустаҳкам асосли мажмуани шакллантиришга, “юқоридаги суғурталаш” деб аталмиш мажмуани, лекин… шавқланиб кетдилар, ҳа, биз ҳаммамиз бу хикояни жуда яхши биламиз … муваффақиятдан бошнинг айланиши…Томасда сен етакчи –проходчининг позициясига эга эдинг, ёрдам бериш гуруҳида кучли болалар бўлган, айримларини мен ҳали битта иш юзасидан биламан…

- Менгес, мен икки йил “коммандослар”да тажрибада бўлдим, - Тора унинг гапини бўлди. – Сенга эслатмоқчиманки, сен у ерда бир йил ҳам чидай олмасдинг, бу эса шуни билдирадики … йўқ, мени оҳиригача эшит, - Тора тўсатдан юмшоқ, лекин хукумдор равишда озгина қоматини ростлаган Менгесни қўлини чўзиб, ҳудди жойига қайтаргандай бўлди.

Риана скамейкадан битта оёғини ўтказиб, қайрилди, ва унинг кўз қараши ўткир ва қатъий бўлиб қолди.

- Ҳа, Менгес, сен – шундай кучли, шундай қобилиятли, зийраксан, гуруҳ етакчисисан, ва ҳоказо, ва ҳоказо – сен у ерда бир йил ҳам тура олмадинг, ва буни айтиб ўтмаслик номаъқулдир, агар сен бу мавзуни озгина бўлса ҳам кўтаришни ҳоҳламасанг, демак сен уни айтиб ўтмаябсан, демак ўзингни кучсизлантирябсан, чунки энг кучли заҳар – бу самимий бўлмаслик, ўзингни кучсизлантириб эса, сен нафақат ўзингни, балки бутун гуруҳни ҳам ҳавф остига қўйябсан. Агар менинг ёрдамим сенга керак бўлса, сенга, мен – кўтингдаги зарапча эканлигимга кўникишингни тавсия этаман.  Ундан ҳам яхшироқ бўлади, агар сен бунга шунчаки кўникмасдан, ўзингнинг ичингда сенга самимиятсизлик заҳаридан тозаланишга ёрдам бераётган инсонга нисбатан вафодорликни ўстирсанг.  Менгес ўзгармас қиёфа билан ўтирарди. Тора жим бўлиб қолди, ва унга тикилиб қаради, унинг лаблари сал пал очилди, нам, озгина тўлишган, шайтонларча эротик, бошини ўнг томонга сал эгди, кейин чап томонга, ҳадди қизиқувчан қарға бир нимани кўраётгандай.  У кўрган нарса унга ҳуш келганга ўҳшади, - узоқлашиш белгилари йўқ эди, Менгес юзининг кўриниши қатъиятлик, ёқтириш билан резонанс қиларди. Буни кўрган Тора яна столга қайрилиб, бутербродини чайнаб, давом этди.

- Бу мен билан ўйин ўйнаш керакмаслигини англатади. Тўғри гапир, нимага ҳар бир сўздан кейин дудуқланиб қолябсан? Сен менга рақиб эмассан, мен сени жуда яхши кўриб турибман, шунинг учун сен бекитаётган нарсангни барибир бекита олмайсан. Бекитябсанми – майлиде, мен у даражада қизиқувчан эмасман, лекин рости билан гапирайлик – сен ҳеч бўлмаганда, мени уларнинг ортидан ўтказишингни ҳоҳламаган чегараларни чизиб бера оласанми?

- Чизиб бериш… йўқ, сен ўзинг кўрасан. – Менгес саваннада бутун кун ўлжани қидириш билан юрган шернинг иштаҳаси билан нонуштага киришди. Қолганлар ҳам фаол равишда ширин ва оддий овқатни ейишни бошлашди, овқат шовқини ва гапларнинг қисқа бўлаклари, енгил кулги – буларнинг ҳаммаси атмосферани юмшатди, ва Торанинг овозидаги пўлат садолар йўқ бўлди.

- Мен шунчаки бу нарса билан тўсатдан, энг керакли бўлмаган дамда тўқнашиб қолишни ҳоҳламайман. 

- Сен бу билан кутилмаганда тўқнашасан. Ва энг керакли бўлмаган пайтда. – Менгеснинг овози юмшоқ, лекин бир сўзли эди. – бунга ҳеч қандай шубҳа бўлиши мумкин эмас. Лекин сен энг эгилувчан проходчилардан бирисан, шунинг учун сен бу ердасан. Сен сенга ёрдам беришлари керак бўлганларнинг қарши таъсирга дуч келган пайтингда – ҳақиқий ёки сенга туюлган, ва шундайларнинг янада жиддийроқ қарши таъсири билан, … ва сен энг кучсиз бўлган пайтингда, сенинг эгилувчанлигинг сенга бу шароитдан чиқиб кетишга ёрдам бериши керак бўлади.  Бошқа йўл йўқ. Мен, сен бу нарсани биласан, деб ўйлардим, аҳир улар сенга буни тушунтиришлари керак эди...

- Улар умумий сўзлар билан тушунтиришди. Мен рози бўлдим, менга бу нарса қизиқ. Демак сен ҳозир менга ҳеч нимани тушунтирмайсан, шундайми?

 

Менгес ўйланиб қолиб деразага қарарди. – Ҳозир пайтимас. Мен вақт келганини жуда яхши сезаман. Бунга ишонишинг мумкин – мен нима қилмасам, ҳаммаси ўз вақтида қилинган бўлади.

- Ҳўп. Унда ишга қайтайлик.

- Сенинг олтинчи линиянг билан нима гап, Майк? – Менгес сал бошини эгди.

- Бугун ҳечнима.

- Қанча цикл?

- Бугунми ёки умуманми?

- Бугун. - Менгес катта, таҳтали столни бармоқлари билан урарди.

Майк бармоқларини чертиб, маълумотларнинг голографик базасини ёқди, ва айрим пайт ўйланиб қолиб, ярим тиниқ шарга қараб ўтирди. Кейин панжаси билан ҳудди бир нимани очаётгандай харакат қилди, ва шар, унинг буйруғига бўйсуниб, бир нечта мартага каттайди. Боғланган саволларни англатадиган рангли, йилтиллаб турган пунктирларнинг, ипларнинг, доираларнинг, ҳар хил рангли нуқталарнинг мураккаб, ички тизими, ва қолгани, ва ҳоказолар аниқ ва равшан пайдо бўлди  – бу уларнинг гуруҳи тадқиқотларининг натижалари тўғрисида ёзувларнинг бутун файли эди. Агар керак бўлса, кўринишни кенгайтириш мумкин эди ва барча гуруҳлар ёзувларининг базасини кўрса бўлар эди. Кичкина шарчани бураётгандай бармоқларнинг енгил харакати, ва шар қулоқ солиб қайрилди. Яна ҳудди ўргимчак тўрини ўзига тортаётгандай бармоқ харакати, ва у ички областларнинг биттасини йириклаштириб ва уни яқинлаштириб, яна бир нечта мартага каттайди.  Энди унинг ярим тиниқ чегаралари уйчанинг ташқарисига чиқиб кетди.

- Қуршовни ўчириб қўй, - Керт столнинг қарама қарши томонидан эгилиб, диққат билан мураккаб расмга тикилди.

Майк чап муштини сал, бир сонияга қисиб, кўрсатиш бармоғи билан катта бўлмаган қуршовни чизди – шарнинг ташқи қисмлари шу заҳоти ўчиб қолди, ичида чизилган областнинг файллари сал ёрқинроқ бўлди. Тугунларнинг биттаси йўналишида бармоғини тиқиб, кейин эса бармоғи билан пастга қаратиб харакат қилиб, Майк ўзининг ҳозирги ҳафтадаги ёзувларининг голографик картасини очди, яна “ўргимчак тўрини ўзига тортди”, ва расмни катталаштириб, яна бармоғини тиқиб бугунги ёзувларни очди.  

- Йигирма тўрт цикл. Эрталаб соат иккидан тўртгача.

- Жиддий ишладинг!

- Нимага сен бугунги ёзувларнинг хатчўпини бошида очмадинг? – бу Тиссанинг овози эди. У ўзини қандайдир кўзга ташланмасдан ушларди  – шундай даражада кўзга ташланмасдики, унинг кўзга ташланмаслигининг факти ҳам кўзга ташланмасди.

- Файлни ҳар гал очаётганимда, кўришни ҳоҳлайман – қанчалик кўп нарса қилинган, кейин бўладиган нарсадан олдиндан завқланишни ҳоҳлайман.

- Ва натижалар йўқми?

- Ҳозирча йўқ.

- Кел, сен яна бир марта эсингда нима борлигини гапириб берасан. – Менгес оёғини ўзининг остига қўйиб, қулайроқ ўтириб олди. – Биз савол берамиз, балким бирон нима чиқиб қолар. Силтаниш борлигига ҳеч бўлмаганда иккиламчи ишонч борми?

- Тушунтириб бер. – Тора қоғозли ён дафтарчасини очиб, ёзишга тайёр бўлди.

- Чўкишдан кейин, қатъий хотиралар, ҳеч бўлмаганда, уларнинг бўлаклари қолса, биз ёзма равишда уларни белгилаймиз, ундан кейин қайтадан кечириш циклини яна, ва яна бир марта ўтказамиз, бунда хотиралар янада аниқ белгиланади, янги деталлар юзага чиқади. Бунда, айрим пайтларда, ҳудди яна нимадир бўлгандай нозик ҳиссиёти бор, лекин нималигини – эслаш қўлдан кемаябди. Шубҳасиз, яна нимадир бўлиб ўтган. Айнан мана шу ишончни биз иккиламчи деб атаймиз. Бошқа сўзлар билан айтганда, иккиланган тўр парчаланганда, айрим контурлар тамға босилмай қолади. Агар ўзинга бу борада ҳисобот берсанг, ва ҳар гал қайтадан кечиришларни амалга оширсанг, контурлар аниқ кўриниши мумкин.

 

- Иккиланган тўр… сен, бир вақтда кўринган, ҳудди бир бирининг устида бўлган фарқ қиладиган онгни фиксациялашнинг иккита турини назарда тутябсанми?

- Ҳа.

- Ҳа, бу менга жуда яхши маълум.

- Шундай қилиб, иккиламчи ишонч бўлганда, циклик қайта бошдан кечириш мақсадга эга бўлади, ва биз тез тез натижага эга бўламиз. Айрим пайтларда буни ўзинг қилсанг самарали ҳисобланади, айрим пайтларда – бошқаларнинг фаол иштироки билан қўшиб туриб, биз ёндашувларни навбатлаймиз. Айтганча, парчаланган контурлар бўлакларини қайта тиклашнинг бир нечта қўлланилмаган ғоялари мавжуд … лекин ҳозирча биз шундай ҳам ишламоқдамиз. Одатда.

- Тўҳтаб тур, Тора қайрилиб, ўтирганларга қараб чиқди. – Гуруҳда сизлар саккизтасизларку, бу ерда эса фақат олтита одам, қолганларни чақирса бўладими?

- Улар уч кунга, бу ерда турли ҳил бетонли жирканч билан ишлайдиган болалао билан рафтингга кетишди  – Лхоцзедаги лифтни утилизация қилишмоқда. Энди, фақат индинга келишса керак. – Менгес қўлини таклиф қилаётгандай силтади.

Майк яна бир марта диққат билан ёзувларини қараб чиқиб, иккала кафтини столга қўйди.

<< Уйга

Бўлим 02>>