Ёлғон концепциялардан эркинлик

Мундарижа:

02-01-01) Концепциялар ва уларнинг СҲ пайдо бўлишидаги роли.

02-01-02) Концепцияларнинг пайдо бўлиш манбаи.

02-01-03) Ошкора ва яширин концепциялар.

02-01-04) «Яққол бўш» ва «ишчи» ошкора концепциялар.

02-01-05) Қарама-қарши қўйиш ва механик алмаштириш амалиёти.

02-01-06) Антиконцепциялар. Тавсифи ва турлари. “Келажак” тўғрисидаги концепцияга мисол.

02-01-07) Концепциялар рўйхатини тузиш.

02-01-08) Концепцияларни мазмунига қараб таснифлаш.

02-01-09) Кучли ва заиф мақсадлар.

02-01-10) Талқинлар таснифи. Қариндошлар ҳақидаги масала. “Алоқа” концепцияси.

02-01-11) Талқинларни танлаш. Мисоллар.

02-01-12) Концепцияларни кўриб чиқиш, далиллар ва қарши далиллар.

02-01-13) Концепцияларни тўғридан-тўғри текшириш методи.

02-01-14) Талқинларнинг циклик алмашинуви.

02-01-15) “Мен” мавҳум концепцияси. Йўқ бўлишни англаш амалиёти.

02-01-01) СҲни йўқ қилишни бошлар экансиз, улар кўп ҳолларда воқеалар сиз истаган тарзда кетмаётганида юзага келишини тушунасиз. СҲ “бу нотўғри”, “бу ёмон”, “бошқача қилиш керак” деган фикрлар билан бирга пайдо бўлади, яъни сизнинг “шундай бўлиши кераклиги” ҳақидаги тасаввурларингиз аслида қандай бўлиши билан зиддиятга киришади ва бундай пайтларда СҲни ҳис қилиш одати аниқлик билан ишлаб кетади. СҲни йўқ қилиш бўйича хатти-ҳаракатларни такомиллаштирган, уларни ҳис қилмасликни исташингизни мустаҳкамлаган ҳолда ушбу жонга теккан одатни тўхтатишни хоҳлайсиз. Равшанлашган инъикосни (РаИ) ҳис қилиш бўйича қувончли истакни мустаҳкамлаган, ақлий равшанликдан ҳузурланган ҳолда сиз концепцияларни танқидий нуқтаи-назардан кўриб чиқиш бўйича барқарор қизиқишни намоён этишга келасиз.

“Концепция” сўзи фанда экспериментал маълумотларнинг бир бирига унчалик зид бўлмаган гипотезалар ва талқинлар тизимини ифодалаш учун фойдаланилади. Мазкур китоб доирасида “концепция” сўзи оғзаки нутқимизда у қандай маънога эгалигига – “механик қабул қилинган қарашлар тизими” – мувофиқ  равишда фойдаланилган.

“Механик” – демак бу ўйламасдан, СҲ таъсири остида кўр-кўрона тақлид (масалан, ўзининг заифлигини ҳис қилиш, бесўнақайлик, ўз-ўзига салбий муносабат қўрқуви, ёпилиб қолиш қўрқуви ва ҳ.к.), ўз фикрларига эга бўлмаслик, экспериментал маълумотлар кўринишидаги асосларни изламасдан туриб дегани.

Яъни бирор-бир фикр эътиқод деб қабул қилинади ва кейин одам худди у шубҳасиз ҳақиқатдай яшай бошлайди.

“Қарашлар тизими” – бу муайян вазиятларда одат бўйича юзага келадиган барқарор ўй-хаёллар тўплами. Масалан, агар бола урилиб кетиб, йиғласа, одатий фикрлар тўплами вужудга келади: “бола йиғлаяпти – унинг жони оғрияпти – уни овутиш керак”. Бу “йиғлаётган болани овутиш керак”лиги концепция эканини айтишга асос бўлади. Аммо вақт ўтиши билан сиз кўз ёшлари ва талаблар кундан кунга кўпаяётганини ва тез-тез овутишга мажбур бўлаётганингизни сезасиз. Шунда сиз бу концепциядан шубҳалана бошлайсиз ва ўзингизча фикр юритасиз. Фикрлашлар, кузатувлар, улардан келиб чиқадиган таклифлар ва олинган янги тажриба натижасида сиз “овутиш” – бу болада ўзига нисбатан ачиниш ҳиссини туйишга ўргатиш, деган хулосага келасиз. Оқибатда сиз ўзингизнинг хатти-ҳаракатингизни ўзгартиришингиз мумкин: яъни нафақат овутмаслик, балки аксинча, фарзандингиз ҳар сафар кучли СҲни ҳис қилаётганида уни эътибордан маҳрум қилиш, унинг ўкиришида пауза пайдо бўлганида эса, агар бор бўлса унга эътибор ва меҳрни намоён этиш. Натижада бола ўкириб йиғлашлар ва ўзига нисбатан ачиниш ҳисси уни сизнинг эътиборингиздан маҳрум қилаётганини англаб етади ва ушбу вазиятдаги ушбу СҲни “ривожлантириш” одатини тўхтишга рағбат олади. Сиз эса, концепцияни бартараф қиласиз, равшан инъикосни ҳис қиласиз ва фақат бола йиғиси билан сизнинг эътиборингизни қозонишга ҳаракат қилаётган пайтда одат бўйича вужудга келадиган СҲни буткул йўқ қилишга эришиш қолади холос.

02-01-02) Сиз концепцияларни турли манбалардан оласиз. Масалан, тушлик пайтида онангиз суваракни кўрса, афтини бужмайтиради, ёқимсиз овозда қичқиради ҳамда уни жирканиш ва қўрқув билан унитазга олиб чиқиб ташлайди,  сиз эса ҳамма нарсани дарров ўзига сингдириб олувчи кичик ёшли бола экансиз, сиз ҳам суваракларга нисбатан шундай муносабатни ўзлаштириб оласиз ва ундан кейин “сувараклар – бу жирканч махлуқлар” деган концепцияни қабул қиласиз. Бу концепцияларни беришнинг “ҳиссий” йўли.

Бошқаси – авторитар йўл. Агар бирор бир “ҳурматли” ёки “ёши катта” ёки “ақлли” киши виқор билан уни, буни қилиш керак эмаслигини маълум қилса, унда бу фикрни кўр-кўрона эътиқод қилиб олиш мумкин. Ахир шундай “ақлли” ва “ҳурматли” киши аҳмоқона гапларни айтиши мумкин эмас-да.

Учинчи йўли – мимикрия. Агар сиз одамлар орасига тушиб қолсангиз ва улар томонидан қабул қилишларини истасангиз улар томонидан рад этилмаслик учун уларнинг концепцияларини қабул қила бошлайсиз.

Оғриқ ва у билан боғлиқ қўрқувни концепцияни қабул қилиш йўли сифатида алоҳида ажратишни истардим. Агар бола йиқилиб бирор қаттиқ нарсага урилса ва қўрқса, унда бу пайтда раҳмдил бувисининг босими остида у осонлик билан “тез югуриш – бу хавфли ва ёмон, тинч ўтириш – бу яхши ва хавфсиз” деган концепцияни ўзлаштириб олади.

Бешинчи йўл бирор бир фактлар тўпламига тўлиқ ва узил-кесил сифатида қараладиган хатога асосланган. Сиз “Марсда ҳаёт йўқ” деганингизда, олдинига бу тахмин ҳозир маълум бўлган фактларга асосланганлигини ва келажакда исталган нарса кашф қилиниши мумкинлигини назарда тутасиз, аммо вақт ўтиши билан Марсда ҳаёт йўқлигига қатъий ишонч ҳосил бўлади.

Олтинчи йўл  – тоза мантиқий хато, ёки  дастлабки нуқтаи назарларнинг етишмаслиги ёки нотўғри эканлиги, ёки тўмтоқлик, яъни  кучли МҲ томонидан хатга чақирилган  фикрлашнинг  ўзига хос  инертлиги.

Еттинчиси  ўзининг аҳамиятлилиги ҳиссиётига асосланган.  Ниманидир  аҳамиятли тонда, “ишни билувчанлик билан” айтиш –демак ўзини хотини, дўсти, ҳамкасби кўзи олдида кўтариш,  сўнгра эса  у қанчалик абсурд бўлмасин,  руҳий босимга мурожаат этиб (“хўш, сенга нима, тушунарли эмасми?”), масалани атайлаб чалкаштириб, яъни  ноаниқликни атайлаб ривожлантириб, ўзининг бу  нуқтаи назарида охиригача  туриш.

Саккизинчи – хира механик истаклар туғдирадиган бошқа  йўл-йўриқлар. Агар сизнинг отангиз, қизи қаерда ётиб қолмоқчи экани, ким билан  ишқий муносабатда бўлиши ва ҳ.к. хабар қилиши “лозим” деб ҳисобласа, у ҳолда  сиз уйдан чиқсангиз ва унга ҳеч нарсани хабар қилмасангиз,  у хавотир, тажовуз тўлқинини бошдан кечиради,  сизни ўзининг истагига амал қилишга мажбурлашни истайди ва турли қўрқинчли нарсаларни ўйлаб топа бошлайди,  ва  у ўйлаб топган ахмоқоналик  қанчалар  қўрқинчли бўлса, унинг сизга таъсир қилиши эҳтимоли шунча катта бўлади.  Шу тариқа у   ўзида  янги йўл-йўриқлар туғилишига куч-қувват сарфлайди, ва  сизни яна бошқариш, сизни турмада сақлаш учун уларни сизга узатишга ҳаракат қилади.

Тўққизинчи – энг кўп тарқалганлардан бири – мулоҳаза юритганда носамимийлик. Сиз натижанинг ўз эътиқодларингизга  қарама-қарши келишини олдиндан кўра билиб, далилларни чиқариб ташлашингиз, мулоҳазани охиригача олиб бормаслигингиз ёки  ўз йўл-йўриғингизнинг тор жойларини синчилаб  қараб чиқишга эринишингиз мумкин. Бу каби “мулоҳазалар” учун “кўриниб турибдики…”, “ҳаммага маълумки…”, “олимлар аллақачон очиб беришганки…” кўринишидаги унсурлар борлиги хусусиятли бўлади (бунда,  равшанки,  олимларнинг конкрет баёнотлари, бошқа  фикрлар билан солиштиришга ҳеч қандай ҳаволалар бўлмайди) ва ҳ.к.

02-01-03) Кишилар  жуда кам ўйлашади, чунки  “ўйлаш” сўзи остида  фикрлаш, далилларни солиштириш ва таҳлил этиш ва ҳ.к. жараёни эмас, балки концепцияларни сохталаштириш жараёни  тушунишади.

Концепцилар иккита катта табақага бўлинишади.  Биринчилари – бу равшан  концепциялар,  инсоннинг ўзи фаол равишда олдинга сурадиган у томонидан мустақил шакллантирилган  концепциялар.  Карамнинг  фойдаси ҳақида анчагина ўқиб чиқиш,  ўқиб чиққан нарсалардан илҳомланиш ва бунга уйдагиларни ишонтириш мумкин.

Ўзимизга  бошқа вазиятни  тақдим этамиз:  инсондан СҲ бошдан ўтиказишни тўхтатиш мумкинми деб сўраймиз, ва у албатта “йўқ” деб жавоб беради, аммо бу  унинг қачондир бу ҳақда  ўйлагани, бировнинг далиллари ёки гувоҳликларини қараб чиққанлиги, ёки унинг ўзи куч-қувват сарф қилганини англатмайди. Унинг бошига бу каби  фикрлар келгани йўқ,  ва унга бу саволни берганларига қадар, у  бу тариқа жавоб беришни билмас ҳам эди.  Ва агар унга  унга ўзининг дунё ҳақидаги тасаввурларини  санаб беришни таклиф этишганида, у ҳолда бу концепция рўйхатда умуман пайдо бўлмаслиги ҳам мумкин эди. Бу концепцияларни мен равшан эмас деб атайман. Уларнинг равшан эмаслигига  қарамасдан, улар  равшанларига қараганда камроқ қаттиқ белгилаб беришмайди.  Агар  “СҲ ни бошдан ўтказишни тўхтатиш мумкин эмас”  норавшан концепциясини баҳам кўрадиган  кишини мулоҳазага мойил қилинса, у ҳолда унинг ўзи  энг турли-туман – “бас этиш мумкин эмас”,  “мумкин ва бас қилиш мумкин”, “билмайман, уриниб кўрганим йўқ”, “ўйлаб кўриш керак”, “нима учун ҳам бўлмасин” ва ҳ.к. хулосаларга келиши мумкин, ва шунга қарамай, у ўзини  уларни бас қилишнинг концепциясини  гўёки ва  сўзсиз  қабул қиладиган каби тутмайди.

Агар инсон  қонунни уни билмаслиги учун бузса, барибир жавобгарлик тортади, чунки кишилар  ўз концепцияларининг оқибатларини  уларнинг борлигини хаёлга келтиришмаган бўлишса ҳам  бошдан кечиришади.

Равшан бўлмаган концепциянинг яна бир мисоли: «мен ўз ҳаётимнинг сўнггигача фикр равшанлигига эриша олмайман” . Уни рад этиш амалда мумкин эмас. Бу концепция сезиларли хавотир ўйғаотиши даргумон, чунки  қандайдир узоқдаги нарсалар – ҳаёт интиҳоси ва   олий даражада  қандайдир нарса – “фикрлар равшанлашуви” билан иш кўради. Ундан ҳеч қандай  сезиларли ички  мулоқот бўлмайди – баланд ички мулоқот муҳим нарсалар билан машғул.  Агар кимдир бу фикрни айтса, у ҳолда сиз  унга ҳаттоки  қўшилмаслигингиз (кайфиятга боғлиқ равишда), ёки ноаниқ муносабатда муносабатда қолишингиз ҳам мумкин, ва барибир концепциялар мавжуд бўлишади, ва  интилувчанликни бостиришади. Бу концепциянинг мавжудлигини англаб етиш қўққисдан туғилиб қолиши мумкин – СҲни бартараф этиш,  равшанлашган инъикосларни  яратиш, бетартиб ички  мулоқотни назорат қилиш,  амал қилувчи билан  суҳбат натижасида,  ва фақатгина шундан сўнггина сиз  сизни босиб турган ўша юкни ҳис этасиз, ва  уни олиб ташлаш учун  куч-ғайрат  сарф қилишни бошлашингиз мумкин.

Равшан концепция  тадқиқот учун дарҳол имкониятли, шу билан бир вақтда  равшан бўлмаганни  аввалига  пайқаш керакки, бу жада ҳам оддий эмас, уни пайқагандан сўнг эса  таҳлил мавзуси қилиш учун  аниқ  тавсифлаш лозим.

Равшан бўлмаган концепцияни аниқлаш учун, мен  ёзма қайд қилишни ва  СҲ пайдо бўлган, СФ  ёки СЭҲ чўзилган пайтдаги  ички мулоқотни таҳлил этишни таклиф  қиламан. Ҳар қандай  концепция – равшан ёки равшан бўлмаган – бу ички мулоқот (ИМ) парчаси, яъни  тезликда лип этиб ўтадиган  фикрлар кетма-кетлигидир. Ички мулоқот бир неча  қатламлардан иборат (бу ҳақда кейинги бобларда  батафсилроқ айтилади). Баланд ички мулоқот  тўла ичингизда айтиладиган сўзлардан ташкил бўлади,  ва бу каби фикр  сониянинг бир улуши ва ундан кўп давом этиши мумкин. Кўр ички мулоқот 1/30 сония узунликка эга сўз ва тасаввурларнинг парчаларидан иборат бўлади, ва бу каби  парчалар занжиридан ташкил топган фикр, жуда қисқа  узунликка эга бўлиши мумкин – масалан, сониянинг учдан бир қисми,  шунинг учун  бу каби фикрларни “тутиб қолиш” ва  қайд қилиш  катта эътиборлиликни,  СҲни бартараф этишнинг  юқори тезлигини талаб этади.

Бу каби амалиётни мен “ равшан бўлмаган концепциялар билан  тезкор  иш” деб атайман. Бошқа усул –резонанс фикрларни излаш. СФ ёки СЭҲ ни бошдан ўтказиб, мен уни дарҳол бартараф этмайман, балки  бошдан кечиришда давом этаман ва турли мавзуларни санаб ўтаман,  ўз-ўзимга савол бераман: “нима мени безовта қилмоқда,  азоблаяпти? Дазмол ёқилган қолиб кетдими? Йўқ. Бола очми? Йўқ… Ишда кўнгилсизликлар борми? Йўқ…”. Мен  резонанс юзага келадиган фикрларни излайман – СФ муттасиллиги  тўлқини юз беради, СҲ юзага келади.  Бу эса  равшан бўлмаган концепцияни  излаш йўналиши топилганлигини англатади. Энди мен  бу соҳадаги фикрларни токим резонанс пайқалмаганча санаб ўтаманки, бу  излаш соҳасининг яна ҳам торайишига олиб келади. Мен  доирани қанчалар  аниқ белгилаб чиқсам, қўққисдан равшанлик  кириб келиши  эҳтимоли шунча  кўп.  Мен бу амалиёт билан қанча тез-тез шуғуллансам,  кўникмаларим  шунча мукаммал бўла бошлайди.

Равшан бўлмаган концепциялар излаш соҳасини аниқлашнинг учинчи усули –“резонансли моделлаштириш”.  Тасаввурингизда  раел вазият кўринишини ўзгартиринг ва кузатинг – СФ кучайиб боради, заифлашади ёки ўзгармай  қолади.  Масалан,  сизнинг маошингизни оширишди, сўнгра эса пасайтиришди  деб тасаввур қилинг. Сўнгра болангиз аввал яхши ўқий бошлади, сўнгра ўқиши ёмонлашди деб тасаввур қилинг.  Бундан сўнг ҳам шу кабилар.  Сиз ҳар сафар  СФнинг қандайдир заифлашуви ёки кучайишини  кузатасиз, аммо  қандайдир мавзу алоҳида кучли резонанс билан жавоб қайтаради – демак, асосий сабабчи шу ерда.

Кўпинча  концепцияларни излаш уларни ғужум-ғужумлари билан аниқлайди.  Масалан: сизнинг уйингизда меҳмонлар бор, чой ичаяпсиз, хавотир юзага келади.  Ички мулоқотнинг парчаларини тинглаб, сиз  болангизнинг меҳмонлар олдида чаппилатиб овқатланидан хавотир олаётганингизни тушунасиз. Шу ердан – биринчи концепция: “Чаппиллатиш –маданиятсизлик, яхши эмас”. Кавлаб топишда давом этасиз: “аммо нима учун айнан мен қўрқаман, чунки мен чаппиллаётмаяпман-ку..чунки бу менинг болам”. Бу ердан иккинчи концепция : “мен ўз боламнинг хулқи учун жавобгарман”. Ва шундан кейинги нарсалар.  Концепциялар  бутун бир қурамалари билан пайдо бўлаётгани ва  бир-бирларини қўллаб-қувватлашлари  аён бўлади.  Равшанликка эришиш учун  уларни синчиклаб  бўлиб чиқиш керак ва  ҳар бир масала билан алоҳида шуғулланиш лозим.

02-01-04) Равшан концепцияларнинг икки хил турини кўриб чиқамиз. Биринчилари  яқинроқдан кўриб чиқилганда   асосланмаган бўлиб чиқади. Уларни “шубҳасиз бўш” деб атаймиз. Иккинчиларини кўриб чиқиш сизни бирданига  равшанликка олиб келмайди, таҳлил, далиллар, қарама-қарши далиллар, қарама-қарши далилларга қарама-қарши далиллар ва ҳ.к.ни кўриб чиқиш керак. Бу каби концепцияларни “ишчи концепциялар” деб таймиз.

Шубҳасиз бўш концепциядан озод бўлиш  сизга шунчаки оддий бўлиб туюлиши мумкин, аммо бу бундай эмас.  Унинг  асосизлиги шубҳасиз бўлишига қарамасдан,  у бу жойда мавжуд, демак бунга сабаб бор. Бунинг сабаби юқорида санаб ўтилган тўққизтадан биттаси бўлиши мумкин, ва бундан ташқари – ўзича бориши, одат. Ҳаттоки энг беозор одатни бартараф этиш тадрижий ва қувончли куч-ғайратларни талаб этади, айниқса  агарда бу одат бошқа, масалан –мазкур ҳолатда СҲни бошдан ўтказиш одатига таянса. Масалан, сиз болаликда  ўзингизни чиройли эмас деб ҳисоблагансиз.  Қачонки сиз бу фикрнинг хатолигига амин бўлганигиздан ва  битта ўғил бола учун – сиз гўзал, бошқаси учун – эътиборсиз эканлигингизни  тушунганингиздан сўнг, у ҳолда  инерцияга кўра, ўғил   болалар билан танишганда ўша СҲни бошдан ўтказишни давом этдингиз, концепция эса равшан концепциядан  равшан бўлмаганга айланди ва  СҲ пайдо бўлишида тушириладиган илмоқ бўлишда давом этди.

02-01-05) Шубҳасиз ёлғон (ёки таҳлил давомида  шубҳасиз ёлғон ҳолатига келтирилган) концепциялар мавжудлиги инерциясини босиб ўтиш учун  мен қарама-қарши қўйиш усулини тавсия этаман.  Мазкур концепцияни рад этадиган  фикрни таърифлайман, яъни  аксилконцепцияни таърифлайман, ундан сўнг  расмий амалиётни бажараман (бундан сўнг тегишли бобга қаранг) – бир кунда юз марта ўзимга савол бераман – мен нимани тўғри деб ҳисоблайман – концепцияними ёки аксилконцепцияни? “Мен чиройли эмасман” фикри, ёки “кимгадир ёқаман, кимга эса йўқ” фикрими? Юзага келадиган СҲни нуқсонсиз бартараф этиш билан давом этадиган бу амалиёт натижасида олдинга қўйилган вазифага эришилади  – шубҳасиз ёлғон концепциянинг  менинг хулқимга таъсири, токи тўла тугамагунга қадар секин-секин заифлашиб боради.

Бошқа ёндашув  механик алмаштириш (МА) усули деб аталади. У сизга том манънода куч – қўпол руҳий босим билан киритилган шубҳасиз ёлғон концепцияларга нисбатан самаралидир. Онангиз сизнинг бошингизда туриб: “СЕН ҚИМИРЛАМАСДАН ЎТИРАСАНМИ???!!!!!” деб қичқиради, ёки аксинча  – йиғлаб юборишига сал қолиб, шикоят билан қарайди: “нима учун сен мени шарманда қиласан …”. Сиз ғуж бўлиб оласиз ва “тушунасиз” – қимирламасдан ўтириш яхши,  шўхлик қилиш –ёмон.

Механик алмаштирув  амалиёти шундан иборатки, сиз  аксилконцепцияни бирма-бир гапирасиз –масалан,  бир варакайига бир соат, ҳар куни бир соатдан. Бу концепциянинг сезиларли ўзгаришига олиб келади, олдинги тиқинни чиқарувчи тиқин бўлиб келади.

Бу амалиёт ишчи концепцияларни улар шубҳасиз ёлғон ёки унга яқин даражага келтирилганда охиригача  олиб боришга имкон беради.

“Кишиларга ёрдам бериш” концепцияси учун “мен фақат ўзим истаган, менга ёқимли бўлган кишига ёрдам беришни ҳоҳлайман” аксилконцепция бўлади,  кўпинча эса  аксилконцепцияни шунчаки рад этишни қўшиш билан шакллантириш мумкин: “агар у бошқаси билан ишқ  билан шуғулланса, бу унинг менга нисбатан назокатни бошдан кечирмаётганликни БИЛДИРМАЙДИ”.

Бу амалиётни  бошқа фаолият билан қўшиб олиб бориши мумкин, бундан у унчалик самарани йўқотмайди.

Ўз ҳаётимиз давомида  биз бу концепцияни такрорлаб келганмиз – овоз чиқариб ёки ичимизда –  ўнлаб ва юзлаб минг марта, аммо кўр таъсирнинг кучи  қувончли истак натижасида танланган  таъсир кучига қараганда анча кам, шу сабабли  аксилконцепцияларнинг фақатгина бир неча минг такрорланиши шубҳасиз ёлғон концепцияни  механик чиқариб ташлаб,  мақсадларига эришади. Аксилконцепция  концепциянинг ўрига туриб олмайди ва ўзи тўсиққа айланмайди, чунки сиз  уни кўр-кўрона эмас, балки  мутлақо равшан мақсад – бегона механизмни чиқариб ташлаш учун ишлатасиз.

Бу амалиётни  бошқа амалиётчилар билан биргаликда бажариш мумкин – аввалига аксилконцепцияни бир киши овоз чиқариб такрорлайди, сўнгра бошқаси, бунинг устига  диққат билан қулоқ солишга ҳожат йўқ.

02-01-06) “Аксилконцепция” терминини аниқлаб оласмиз.  Аксилконцепция- бу шундай тасдиқки, бунда:

a) қараб  чиқилаётган концепция  маъносига қарама-қарши келади,

b) равшанлашган концепциялар билан  резонанс чақиради (РаИ),

c) мен учун мазкур дақиқада  концепцияга кўра кўпроқ  асосланган,  ишончли бўлиб туюлади.

Мубҳам концепцияларга аксилконцепциялар (таърифини кейинроқда кўринг) “в)” хусусиятга эга бўлмасликлари мумкин, чунки  уларни  таъриф бўйича  на асослаб, на рад этиб бўлади. Масалан, мен ушбу аксилконцепцияни тузишим мумкин:”Келажак йўқ, фақат  шу ерда- ва – ҳозир бор”. Мен буни асослаб бера олмайман, чунки “келажак” сўзи  инъикосларнинг ҳеч қандай жамулжамлигини англатмайди, ва  мен на у на бор, на у йўқ дея айта олмайман, ахир  гап нима ҳақида бораётганлиги тушунарсиз, аммо бу тасдиқлов  олдиндан завқланиш,  қувончли истакларнинг намоён бўлиши, “келажак” ҳақидаги фикрлар биланбоғлиқ ташвишлар исканжасидан озод бўлишга тўлқинига олиб келадики, у ҳолда бу аксилконцепцияни ривожлантиришга истак пайдо бўлади. Аксилконцепциянинг шаклга қўлланилиши ўз-ўзини алдаш эмасми? Мен бунинг бошқача эканлигини кўрсатаман.  “Келажак бор”деб айтаётган дастлабки  концепция ҳеч нарсани билдирмайдиган сўзлар тўплами ҳисобланади, чунки сизда  “келажак” сўзни ўз ичига оладиган  фикрлар бор, “келажак” сўзи айтилганда юзага келадиган  ҳиссиётлар бор,  “келажак” сўзлари билан фикрлашда  юзага келадиган истаклар бор, аммо  сиз  “келажак” сўзи билан айтайдиган ҳеч қанақанги мустақил инъикос мавжуд эмас. ҳар қандай  инъткос айнан шу ерда-ва-ҳозир  мавжуд. Шу тариқа сизда танлов бор – ёки  одатга кўра ўзида  СҲ  пайдо бўлишини олиб келадиган ўша фикрларни,  ёки  олдинги фикрларни рад этадиган, натижада СҲ юзага келмайдиган  фикрларни қўллаб-қувватлаш керак. Бунда ҳам биринчи ҳам иккинчи  фикр  мубҳам концепция, яъни ҳеч нарса англатмочи  тасдиқлар ҳисобланади . Албатта, 2-фикрни қўллаб-қувватлашга истак туғилади, сўнгра у  1-фикрларнинг салбий таъсирини нулга тенг қилганидан сўнг, мен  иккаласидан осонгина воз кечаман, чунки  “келажак” сўзи  ҳеч қандай  конкрет инъикосни билдирмаслиги ҳақида ўзимга  аниқ  ҳисоб бераман. Яъни мен аксилконцепцияга  ишонмай бошлайман, аксинча уни самарали инструмент сифатида фойдаланаман.  Қачонки сиз бир жуфт  концепция-антиконцепцияни яратар экансиз, у ҳолда хира автоматизмдан халос бўласиз, маиший  концепциялар билан бўлган ҳолатда эса  яна ишончли тажриба ҳам орттиришингиз мумкин, шундан сўнг  у ёки бу нуқтаи назарга  кўпроқ асосли  ёндоша бошлайсиз ёки  иккаласини ҳам ташлаб юборасиз.

Агар тарозиларнинг  битта палласига  мен томонимдан  ҳушсиз ҳолатда,  механик қабул қилинган концепция турса, у ҳолда мен бошланишига  уни аксилконцепция билан мувозанатлаштиришни, сўнгра эса  иккаласини ҳам  ўта ишонтиришлар ва СҲдан озод бўлган ҳолатда  тадқиқ қилишни истайман.

Мен учун ҳеч қандай  конкрет нарсани билдирмайдиган  сўзларни ўз ичига олган бир қатор иборалар равшанлашган инъикослар билан резонанслашади (яъни равшанлашган инъикослар  тўлқини юз беради), шу сабабли  тактик нуқтаи назардан уларни мен  бир мунча вақт лексиконимда қолдираман.

Ҳаттоки шамолнинг енгил кучайиши  ўзининг оғирлиги билан  қийшийиб қолган улкан дарахтни  синдириши мумкин. Концепция йиллаб соғлом ақлга ва қувончли истакларга зид келиши мумкин, аммо қандайдир дақиқада  гўёки ўз-ўзидан бўлгани каби қулаб кетади. Сиз 30 йил қариндошларингз билан  яшашингиз ва мулоқот қилишингиз мумкин, чунки “шундай қилиш керак”, “таомил шундай”,  аммо ҳақиқатан ҳам мулоқот қувончли бўлган кишилар билан эмас. 30 йил сиз қўшниларингиз билан кўришишингиз, об-ҳаво ва иш тўғрисида  суҳбат қуришингиз мумкин, чунки  “рад қилиш ўнғайсиз”. Ва қайсидир дақиқада  бу ёлғондан, салбий муносабатнинг мангу қўрқувидан заҳарланиш шу қадар равшан бўлиб қоладики, инқироз шунчалик етилиб келадики, шунчаки сал-пал антиконцепцияни эшитиш етарли бўлади, ва йирингли яра равшанлик билан ёрилади: “Ахир бошқача яшаш мумкин-ку!” Шишиб кетган кўчки кўчиб кетади.

Бошқа концепциялар устида улар тушиб кетмасидан олдин қунт билан ишлашга тўғри келади, аммо бу иш –  келгуси хаёлий  фаровонликлар учун эмас,  натижани сиз дарҳол оласиз, бевосита ҳозир,  равшанликнинг нисбатан ошишига етиб борганингиз заҳоти.  Механик алмашувнинг ҳар қандай  сериясидан сўнг,  “ҳа” ёки “йўқ” каби далилларнинг ҳар бир  муҳркамасидан сўнг  равшанлик  қуйилиши юзага келади, бошқа равшанлашган инъикослар ҳам бу билан резонанслашади, ва қадамма- қадам сиз қувончли истакларни амалга оширишга томон – СҲ ва тўмтоқликдан озод бўлишга, равшанлашган инъикосларни  ривожлантириш ва  тараққий қилдиришга томон ҳаракат қиласиз.

02-01-07) Концепция мавжудлигига эришилган равшанлик  бир дақиқадан сўнг йўқ бўлиб кетиши мумкин, ва концепция соҳасига силжиб кетади – сиз ўз кашфиётингиз ҳақида  шунчаки унутасиз. Бунга енгил ишонч ҳосил қилиш мумкин – ҳозирнинг ўзидаёқ  сиз ўзингизда пайқаган барча концепцияларни санаб ўтишга ҳаракат қилинг, ва энг эхши деганда, фақатгина унча катта бўлмаган қисми эсга тушади. Бу сиз эсламаган барча ўша концепцияларнинг, назорат, кузатувдан ташқарида турганлиги, ва балки ҳозирнинг ўзида сизга олдинги куч билан таъсир қилаётганини билдиради.

Равшанликка эга бўлиб, сиз ҳали  бўлиб туришга  кўникмаган, ўзингиз учун ноодатий ҳолатга тушасиз, шу сабабли тезда (баъзида бир неча сония ичида) равшанлик бўлмаган одатдаги ҳолатга силжий бошлайсиз. Кўпинча эса битта ва айнан бир хил кашфиётни равшанлик  мустаҳкам бўлмай туриб, сиз кўп марта амалга оширасиз, шу сабабли мен  ўз концепцияларингиз рўйхатини тузиб чиқишни ва  уни янгилари  пайқалишига қараб тўлдириб боришингизни таклиф этаман. Бу нафақат таҳлилни,  аммо  концепциянинг жорий СФ учун жавобгар бўлган резонансли излашни ўтказишни енгиллатади –рўйхатни қўлга оласиз ва ҳар бир  нуқтаи назар бўйича борасиз.

Механик мулоҳаза фаолияти натижасида  РаИ-равшанлик юзага келиши юз бермайди, ва бир марта сиз  қандайдир хулосаларга келган бўлсангиз, у ҳолда кейинги  сафар сиз уни ҳеч қандай янги нарса ҳис қилмасдан уни шунчаки такрорлайсиз, бир пайтнинг ўзида  РаИ-равшанлик ҳар сафар янги каби бошдан ўтказилади, ҳаттоки у сизга таниш ибора тарзида тавсиф этилса ҳам.

Оддий кишилар ҳеч қачон равшанликка ҳаракат қилишмайди, фақатгина  битта концепцияни бошқасига алмаштиришади – аввалига бирига, сўнгра бошқасига ишонишади. Шунчаки мантиқ  қоидаларига кўра хулосалар қилмаган, балки равшанликка эришган кишини топиш  СҲни бошқа ҳиссиёт билан сиқиб чиқариш эмас, балки бартараф этиш тажрибасига эга кишини топиш каби мураккабдир.

02-01-08) Энди эса концепцияларни уларнинг мазмунига кўра саралаб чикамиз. Турли хио концепциялар турли хил кучга. Мустаҳкамликка, даража ва  умумий концептуал  конгломератга интеграция қилиш сифатига эга, ва кўпинча  турли типларга  турли ёндашувлрани қўллаш мақсадга мувофиқ бўлиб чиқади. Шу сабабли  концепцияларни  аниқ, жумладан  маъно белгисига кўра тарқатиш вазифаси қизиқарли ва самарали  бўлиб чиқади.

Иккита катта табақа –бу “мубҳам” ва “аралаш” концепциялар.

Мубҳам концепциялар – бу сўзлардан иборат, ҳеч қандай аниқ  инъикосларни англатмайдиган яъни маъноси  мутлақо равшан бўлмаган тасдиқлашлар. Масалан: “дунё абадий”. Сиз “абадий” нима эканлиги ва “дунё” нима эканлиги ҳақида  тушунчага эга эмассиз – сизда бу сўзлар билан белгилашингиз мумкин бўлган  инъикосларнинг ҳеч қандай аниқ мажмуи йўқ.. Ёки “Мен-инсон” деган концепция. “Мен” дегани нима ва “инсон” дегани нима-  тушунарсиз, аммо ҳамма ҳамма ўзининг кишилар эканлигига ишончлари комил. Яна мисоллар бор: ўзгариш бор, ўзгармаслик бор, ибтидо бор, интиҳо бор,  равшанлашув бор, хиралашув бор, субъект бор, объект бор, тирик бор, ўлик бор, ундай бор, бундай бор, мавжудлик бор, номавжудлик бор, онг бор, онгсизлик бор, фаол бор, нофаол бор, мен бор, сиз бор, бутун бор, қисм бор, ўтмиш бор, ҳозир бор, келажак бор.

Аралаш концепциялар –бу  уларда  “абадийлик” , “батартиблик”, “фазовий тартиб”, “адолат”, “худо”  каби маъносиз сўзларнинг тўлақонли инъикослар, таъқиқлар ва руҳланишларни англатадиган, мисол учун “уят”, “мумкин эмас”, қил”, “шарт” ва ҳ.к. каби  терминлар билан аралашуви. Масалан –“мен у ёки бу нарсани қилишимни адолат талаб этади” каби.  “Адолат”нима эканлиги-  ҳеч кимга тушунарли эмас, аммо “у ёки бу нарсани қилиш” –бу тушунарли. Ёки: “ёмон бўлиш –уятли”.  “Ёмон бўлиш” нима эканлиги – номаълум,  “уятни ҳис этиш” эса  -маълум.  Кишилар том маънода  ўзларини ўзлари  аралаш концепцияларнинг улкан миқдори билан чиритадилар. Аралаш концепциялар равшанлашган инъикосни (жумладан қувончли  истакларни)бошдан кечириш қобилиятига ҳалокатли таъсир қилади, чунки ҳаётингизни қаттиқ  регламентга солиб қўяди, аммо бу регламентнинг маъноси тушунарсиз. Жиноят кодексида ҳеч қандай тушунтиришларсиз  “ёмон характери учун” деган моддани тасаввур қилинг.  Ёки “илоҳий касб-корга риоя қилмагани” учун моддани.  Агар қонунчилик бу моддалар билан ҳукмни амалга оширганда, ва ижро ҳокимияти суд қарорини сўзсиз амалга оширганда, қанчалик бетартиблик  юзага келишган бўла эди? Ўзингизнинг маиший турмушингизда шундай бўлади. Қонун чиқарувчи (концепция) шундай  дейди: “ялонғоч бўлиш уят”, бажарувчи (механик истак) буйруқ беради: “дарҳол кийинилсин”,  соқчилар (уят,  қораланишдан қўрқиш ҳиссиётлари ва ҳ.к. ) сизнинг буйруқ  эътирозсиз бажаришингизни кузатишади. Натижада –  мудҳиш тартибсизлик,  СҲнинг  айқаш-уйқаш уюми,  қувончли истакларнинг бўлмаслиги, ва бинобарин,  сиз истаган ҳолатга  олиб борадиган ўзгаришларнинг мавжуд бўлмаслиги.

Концепцияларнинг бундан сўнгги бўлиниши сизнинг фантазиянгизга боғлиқ. Масалан, аралаш концепцияларни  қуйидагилар бўлиш мумкин:

*) Маиший концепциялар

*) Амалиёт ҳақидаги концепциялар

*) Ижтимоий  концепциялар

*) Фундаментал концепциялар

*) Механик афзал кўришлар

*) Ташвишланишлар

*) Баҳолар

*) Механик мақсадлар

*) Механик баҳолар

*) Механик интерпретациялар

Маиший концепциялар – ўз уйингизда ҳаётни регламентга солувчи  тасдиқлар. “Шкафдаги бельё  тоза бўлиши керак”, “каттаоарни ҳурмат қилиш керак”, “пулни тежаш керак”, “ерда ўтириб овқатланиш мумкин эмас”, “эрта тонгда туриш ва кечгача ётмаслик керак”, “албатта ишлаш ва кўп пул топиш керак”, “нарсаларни авайлаш керак”, “ҳаётда аниқ мақсадга эга бўилш ва унга интилиш керак” ва шунга ўхшаш. Барча маиший концепциялар  “керак” ёки “мумкин эмас”, “яхши эмас” ва ҳ.к. терминлари билан равшан ёки ниқобланган кўринишда иш олиб боради. “Керак”, “керак эмас”, “яхши”  ва “яхши эмас” нима дегани, нима учун бу мумкин эмас, бошқаси эса мумкинлиги – аниқ эмас, ва ҳеч ким алоҳида бу ҳақида ўйламайди.

Маиший концепциялар билан аналогия  бўйича концепцияларни ҳаттоки менинг амалиётим  асосида  шакллантириш мумкин: “СҲни бартараф этиш керак”, “концептуал бўлиш ёмон” ва ҳ.к. Бевосита йўл амалиёти – бу ташаббускорлик, олдиндан сезиш ва  бошқа  РаИлар билан давом этадиган ҚУВОНЧЛИ истакларни амалга оширишга куч-ғайратни сарфлашдир, шу шарт биланки, бу истаклар  қуйидаги иккита табақалардан бирига тааллуқли бўлади: 1) маъюсликни (СҲ, механик концециялар яъни қувончсиз истаклар, механик ажратадиган онгнинг ёқимсиз ҳиссиётлари) бартараф этиш, 2) РаИни туғдириш (“самарали амалиёт стратегияси” бобидаги рўйхатга қаранг). Мен ҳар қандай ҳолатда қувончли  истакларга амал қилишни маслаҳат бераман, аммо улар мазкур иккита табақага тааллуқли бўлишмаса, у ҳолда бу  аниқлаш бўйича бевосита амалиёт йўли ҳисобланмайди,  бунга бошқа, масалан, “дастлабки босқичлар” номини берса бўлади.

Ижтимоий  концепциялар жамиятдаги, унинг бошқа кишилар билан ёки ижтимоий  институтлар –ФҲДЁ, дўкон,милиция, ишдаги ходимлар ва ҳ.к билан ўзаро муносабатларидаги инсоннинг хулқини регламентга солади.

Концепциялар билан самарали ишлаш учун  инсонга шу қадар кириб борганки, ҳаттоки уларнинг  нотахминий қараб чиқилиши ёки бартараф этилиши ҳақида гапирмасак ҳам, уларга шунчаки ишора қилиш ҳам  ўзларида ҳам  парчаланиб ташдайдиган, ҳам босиб ташлайдиган каби дарҳол юзага келадиган ёрқин СҲ нинг бутун бир спектри муносабати билан ҳам ўта мураккаб вазифани тақдим этадиган алоҳида  оғир концептуал хасталикларни ажратиш ва рўйхатини тузиш керак.  Бу концепцияларни мен “пойдевор” деб атайман.  У билан боғлиқ бўлган СҲ нинг улкан миқдори муносабати билан амалиётчи ҳаттоки ўзида бу каби концепцияларни пайқамаслиги ҳам мумкин! Шунинг учун бу ерда  улар сизнинг акс-таъсирингизни кузатиб, сизни ўзларига таниш пойдевор концепциялар спектри бўйича сизни “олиб ўтишлари” учун бошқа амалиётчиларга мурожаат қилиш. Вазифани шу нарса енгиллаштирадики, ҳар қандай вақтга, ҳар қандай маданиятга  етарлича типик бўлган пойдевор концепциялар хос бўлади.

Механик афзал кўришлар – “мана бундай бўлса. яхши бўлар эди” мавзусига  фикрларнинг тўплами. Қоидага кўра сиз пайқамайсиз –бу нима билан яхши бўлар эди, балки  одатий схема бўйича ҳаракат қиласиз,  сиз олдин “яхши” деб ҳисоблаган  ўтган сафарлардан  нима бўлганини таҳлил қилмайсиз. Номеханик афзал кўришлар – бу “қандайдир ҳолатлар ва менга таниш  қонуниятлар кучига кўра мен  фалон ва фалон воқеалар катта эҳтимоллик билан  исталган якунга олиб келади” деб ҳисоблашлик асосидаги тахминлардир.

Ташвишланишлар – механик афзал кўришларнинг тез-тез ҳолатидир – “агар шундай бўлганда қандай ёмон бўларди” , “бундай бўлишдан худо сақласин” мавжусидаги фикрларнинг тўплами. Уларга шу номдаги СҲ ҳамроҳлик қилади.  Бунда сиз  олдин сиз билан бўлган воқелардан сўнг  сиз хавфсираган ўзгаришларни таҳлил қилмайсиз. Агар бу каби вазиятларнинг рўйхати тузилса, кўпинча бу  вазиятлар натижасида ҳаёт шундай ўзгарадики,  охир –оқибат сиз “яхшиям ҳаммаси шундай юз берди”  деб ўйлайсиз.

Баҳолар –бу  қандайдир шкалага мувофиқ инъикосларнинг баъзи гуруҳи таърифлаш. Мехник  баҳолаш  сиз томондан танланган шкала ёки  мубҳам, яъни сизнинг тажрибангиз асосида  қурилмаган, сиз томондан механик қабул қилинган, ёки умуман мавжуд бўлмаганда юзага келади, ва баҳолар шунчаки одатга кўра ёки  СҲни қўллаб-қувватлаш учун  шаклланади. Агар баҳо қувончли истак  ва  равшан рнгли фикрлаш натижасида юзага келса, у инъикослар гуруҳига қадаб қўйилган  қаттиқ табличка бўлиб қолмайди, ва исталган дақиқада сиз уни олиб ташлашингиз мумкинки, бу  интерпретациялар жамулжамлигини қайишқоқ қилади ва сизга  механик фарқлантирувчи онгни босиб ўтишингиз учун эркинлик  қолдиради.

Механик мақсадлар – “мен шунга эришишим керак”, “бунга эришиш керак”  мавзусидаги фикрлар тўпламидир. Бунда сиз  олдинги механик мақсадларни амалга оширгандан сўнг юз берган ўзгаришларни таҳлил қилмайсиз. Агар бу каби таҳлил ўтказилса, у ҳолда  натижада сиз тез-тез  умидсизликни бошдан кечирганингизни, ҳисоблагандан кўра бошқа нарсани олганигзни  осонгина пайқаш мумкин. Номехник мақсадлар –бу “мен фалон ва фалон қувончли истакни амалга оширишни истайман” қабилидаги фикрлар. Фикрлар ва истакларни адаштириб юборманг! Сайр қилиб келишга истак бор, “сайр қилиб келишни истайман” деган фикр бор. Қувончли истакни амалга ошириш жараёнида (яъни номеханик мақсадга эришишда)  мен  бу қувончли истак ва   2 истакни амалга оширувчи воситалар” сифатида белгиланган истаклар зртасидаги  резонанснинг мавжудлигини кузатаман.

Шу каби табақага биз  “воситалар” деб атайдиган истакларга мувофиқ келадиган, биз “оралиқ мақсадлар” деб атайдиган фикрлар ҳам тегишли. Агар қуймоқ ейишга истак бўлса, у ҳолда фикр  – “қуймоқ пиширишни истайман” мақсади ҳам, ва оралиқ фикр – мақсад “[шу каби ҳолатларга кўра(уларга қувончли истак ҳам, ва плтиа борлиги ҳам тегишли) ва шу каби менга маълум қонуниятга кўра] плитани ёқиш керак”. Бу масалада чалкашлик шу сабабли ҳам юз берадики, бизнинг тилда  “мақсад” сўзи фикрларни белгилаш учун ҳам, истакларни  белгилаш учун ҳам ишлатилади.

Механик баҳолар – “у буни қилиши керак эмас эди” , “яхши киши” мавзусидаги фикрлар тўплами. Номеханик мақсадлар – “унинг фалон ва фалон намоён бўлиши муносабати билан менда  у фалон ва фалон нарсани бошдан кечирди, деб тахмин қилишим учун асос бор”, “чунки у ўзини шу каби намоён этар экан. Мен унинг ҳаракатларини  шу каби  табақалаштираман”  каби  фикрлардир.

Механик интерпретациялар тасодифий саралашга, ёки  мехнаик одатга асосланган, ёки СҲ билан шартланган, аммо улар мулоҳазаларга суянишмайди. Масалан, агар сиз кириб келсангиз ва қичқирсангиз, менда эҳтимол хафа бўлиш пайдо бўлиши мумкин, ва мен  “у шунчаки қўпол” ни қувватлайдиган интерпретацияни танлайман. Аммо агар мен соғлом фикрлайдиган инсон бўлсам, у ҳолда  интерпретацияларнинг  бутун бир қатори мумкинлигини тушунаман –сиз қандайдир тажриба қиляпсиз, ёки шундай ҳазил, ёки сиз  умуман бошқа бировга қичқиряпсиз ва шунга ўхшаш. Вазият ва менга маълум қонуниятларга боғлиқ равишда  мен охир-оқибат  аниқлайман – қайси тахмин кўпроқ асосли. Сўнгра мен сизга савол беришим, сизнинг хулқингизга қарашим ва  бунинг учун асос туғилса, интерпретацияни таҳрир этишим  мумкин.

02-01-09) “Кучли мақсадлар” – уларга эришиш сизни, фикрингизча, бахтли қиладиган – тушунчаларни  киритаман – институтни тугатиш, уйланиш, мансабга кўтарилиш, япон тилини ўрганиш, мушакларни чиниқтириш ва ҳ.к. бу мақсадларга эриши олмаслик ўзингизга ачиниш  ва қуйидаги фикрлар билан давом этади: “мана агар эриша олганимда эди – ана ўшанда ҳаёт бошқача бўлар эди…” бу мақсадларга эришиш, албатта, ҳеч кимни бахтли қила олмайди, бунга  бу мақсадларга эришган кишиларга ёки ҳеч бўлмаганда ўз-ўзингизга назар ташлаб амин бўлиш мумкин, ва ўшанда сиз спазматик равишда янги мақсадларни шакллантира бошлайсиз, ва улар яна ва яна сизни бахтли қила олишмайди, сиз яна  бунга оқловлар ва тушунтиришлар ўйлаб топасиз, янги мақсадларни қўясиз, ва  қувончли истаклар якуний ўлмагунча , ва сиз улар билан бирга қарилик ва  куч-қувватсизликдан ўлмайсиз.

Қоидага кўра, кишилар ўз олдиларига  бу мақсадларга эришган кишилр ҳаётини татқиқ этиш,  эришилган мақсад айнан  қай тарзда уларни бахтли қилишини ўйлаб кўриш ҳақида  қайғурмасдан,  тўда инстинкти, ёки концепциялар, ёки СҲ  билан шартлашилган ҳолатда, ёки ЎУҲ га эга бўлиш, бошдан ўтказиш, бошқаларда таассурот қолдириш, мамнунликни ҳис этиш  истаги билан олдиларига кучли мақсадларни қўйишади. Кучли мақсадларга эришиш жараёнида кишилар қоидага кўра  ўзларига таниш бўлган СҲнинг бутун спектрини бошдан кечиришади.

Агар сизнинг мақсадларингиз ЧСВ билан, таассурот қолдириш билан шартлашилган бўлса, у ҳолда сиз  тилларни ташаббус билан ўрганасиз,  турли китобларни ўқийсиз, турли-туман нарсаларни тушуна бошлайсиз, қироат қилиб ўқишни, қизиқтиришни, ҳикоя қилишни ўрганасиз, энциклопедист бўласиз,  бошқаларни ўқита оласиз, билимларингиз ва қобилиятларингиз билан ҳайратда қолдирасиз, китоблар ёзасиз … ва албатта бунда сиз  улкан миқдордаги СҲни бошдан ўтказасиз ва  ўз ҳаётингизни  рақамлар, фактлар ва аксиомалар тўлиб тошган бош билан,  анатомия қонунларига кўра  шунчаки мушакка айланиб қолган юрак билан, ва  худди шунга айланиб қолган мия билан барибир шундай тўла куч-қувватдан қолиш ва бўшлиқда  тугаллайсиз.

Севинч туйғуси билан яшаётган инсон  ўз олдига мақсад қўяди, аммо севинч ва мамнунияти учун эмас, балки уни ҳар дақиқа учун яшайди – севинчли орзуларнинг поёни йўқдир, мақсадга эришиш ёки эришмаслик  уни ҳаётдан оладиган завқини совутмайди

Заиф мақсадлар деб  мен мен карларга айланиб қолган, ва олдиларида бир мақсадлари бўлмаган кишиларни кўраман – булар ўзларининг истакларини бўшлиққа қўйган одамлар ва ўзларини олдинга қараб кетаяпмиз, деб ҳисоблашади. Ва ўшанда улар олдинга ташланадилар – аммо буни эътироф этишни ким ҳам истар эди? Ва ўшанда улар –бир билинмас бўшлиққа – унга киришади ва унга судралишади, ва бутун ҳаракат натижасида  анастазия оладилар, ҳаёти маъносизлигидан тўла изтироб ичида вақти-вақти билан бир раҳмат топмаган ҳолда бўладилар ва сўнгида, ҳаммасини бошдан ўтказганлари замон,  бир дақиқалик  роҳат учун  ҳузурланадилар ва  ва бу тубанликда абадий  қолиб кетишади. Масалан,  сиз бугун телевизорни ёқиб, футбол матчини кўрасиз, бундан бир роҳат оласиз,  чунки оқшом билан таъминлангансиз –мақсад бор. Сўнгра сиз дўстингизга телефон қиласиз ва  ва рафиқингиз билан меҳмонга йўл оласиз –бирга  ичасизлар ва бирор нарсалар ҳақида валақлашасизлар, эрта тонгда эса ишга йўл оласиз, ва, демак ўйлайдиган ҳеч нарса мавжуд эмас – бу, ҳафта бўйи мени банд этадиган мақсад, душанбадан якшанбагача у мени банд этади, якшанба куни эса мен кинога бораман, ва ҳозир мен кечки овқат билан бандман ва энг яқин соатларда шу билан машғул бўламан. Буларнинг барчаси “заиф” мақсадлардир, уларнинг асоратларидан қутулиш эса  фавқулодда  мураккаб. Мен уларни “заиф” дедим, чунки улар порлоқ, узун бир тўлқин каби намоён бўлишмайди – улар, туман каби ўраб олишади, ва ўлик  қисқич каби тутишади. Оддий бир инсоннинг кундалик ҳаёти заиф мақсадларсиз мавжуд бўла олмайди. У бирор нарса билан машғул бўлмайдиган фурсат йўқ, агар бир фурсат пайдо бўлса, орага дарҳол қайғу, зерикиш  чиқади ва, агар дарҳол бир машғулот топилмаса, СҲ  чидаб бўлмас шиддатга қадар ортади. Сиз,  неча вақт шунчаки ўтирдингиз, сайр қилдингиз, бирор мақсадсиз ётдингиз? Шунчаки кўкка қараб, ёки ўрмонда сайр қилиб фикрлардан озод бўласизми? Заиф мақсадларнинг давомли устма-уст йиғилмаси сизнинг ҳаётингиздан ўлик, тотсиз бир бўтқага айлантиради.

Инсонлар орасида ҳеч бир нарса қилмай бўлишга ҳаракат қилинг.  Улар, бари бир ўзларининг таъсир доиарасида сизни сизни янгидан фикрлатмоқ учун бутун кучларини сарфлайдилар, бунинг учун қўлларидан келган бутун чораларни кўришади – киноя, муҳокама, ишонтириш, НО, бевосита зўрлаш. Ҳеч инсон ҳеч бир вақт тўхтаб қолмайди. Ҳар киши доира ичидаги олмахонлар каби, ҳар кишининг муаммолари бор. Бу, очунда яшашимизнинг ёзилмаган қонунидир. Ҳеч инсон тиконли сим ташқарисига шунчаки чиқарилмайди, сизнинг қўриқчиларингиздан бири – сизнинг ўз концепцияларингиз ва қўрқувларингиздир, бу  ҳаттоки улкан қўрқув – бутун мақсадлар бўш, бутун истаклар берк доира ичида турибди, барча эришган ва тўплаган нарсалар билан бу дақиқани қандай  яшаб ўтасиз – СҲ  ёки РаИ  ҳисси биланми –  бунда ҳеч нарсани ўзгартирмайди. Заиф мақсадларни кетказиш амалиёти, аввалига, дозани олмаган бир наркоман бошдан  кечирадиган бир карахтлик каби шок билан, СҲ, спазматик орзуларнинг кучли бир тўлқини билан кечади, аммо бу “ломка” босиб ўтилганидан сўнг сўнг ажойиб бир тўлалик, бутунлик РаИ майдонга келади. Севинчли орзулар, инсондаги кўр ва, заиф мақсадлардан қутулишга  барчасидан устун РаИ бутунлай тескари тушади, балки, у билан резонанслашади.

Механик фаолият, ҳаётни бус-бутун тўлдиради, уни туссиз ва маъносиз қилади ва, бу доирани йиртмоқ  мураккаб бўлса-ҳам, аммо имконсиз, масала сабаби сизнинг севинчли ғайратларингиздадир. Охирги бир соатда ҳаётингизга боқинг ва боқинг ва айтинг: сиз бир нарсалар билан машғул бўлмадингизми? Фикрлар бир тарафдан бир тарафга ўзларини уришмадими? Кунда қанча дақиқа тўлиқ вақтда сиз концепциялардан, СҲдан, механик орзулардан озод бўлиш учун изтироб чекасиз? Кунда қанча дақиқа бу вақтда равшан инъикослар билан яшаш учун катта бир умид билан ғайрат сарфлаяпсиз? Кунда қанча дақиқа бу вақтда РаИ учун босиб ўтиб бўлмас бир ҳарорат билан ёнасиз? Ва, булар барчасининг ичида, сиз, ҳар ҳолда, бир нарсаларга умид қиласиз? Излаш, ҳақиқат ва севги ҳақида фикр юритасиз? Бу, очиқчасига бир телбалик. Инглизча сўзлашни ўрганиш учун бу ишга сидқидилдан  ва анча вақт керак. Нима учун инсонлар, хираликлардан қутулиш ва РаИ билан яшашни ўрганиш учун баъзан бир кружка пиво устида  валақлаш етарли деб ўйлашади? Сизда ҳеч бир нарса ўзгармайди, агар ўз излашингизга, амалиётингизга ўзингизни бус-бутун бермасангиз – кундан кунга, соатдан соатга, дақиқадан дақиқага. Наҳотки буни тушунтириш керак? Кундан кунга сиз телевизор кўрасиз, ишқ билан шуғуланасиз, пол ювасиз, овқат ҳозирлайсиз, катта маош ҳақида, порлоқ бир машина ва гўзал кийимни орзу қиласиз, тўйиб овқатланасиз,  мушкулларни чиниқтирасиз ва зеҳнни кўпайтирасиз, тинимсиз СҲ ёки ИҲ ни бошдан ўтказасиз, аммо бунинг учун бутунлай хираликлардан озод бўлмайсиз, РаИ ни бошдан ўтказиш йўли қаерда? Кунда 10 соат ишлайсиз, нон топиш учун, фақат нонми? Ёки биллурга – гарнитурга – автомобилга – боғ ҳовли – хотин инжиқлиги – дўстларнинг ҳасадларигами? Сўнгра бу инсон, нақадар ҳақиқатнинг йўқлиги ҳақида бир ифода билан гапиришади!

Вақт ўтади ва йилдан йилга инсонлар режаларини бирларини бошқаларига алмаштиришади,  уларнинг амалга ошиши ёки ошмаслигидан қатъий назар. Бу ниҳоясиз навбат ҳеч бир вақт тўхтамайди. “Сўнгра бир кун ўзи учун яшаш” ноаниқ умиди ҳеч бир вақт тўхтамайди, аммо бу ҳеч бир вақт ўз-ўзича келмайди, ҳеч бир механик севинчсиз орзу ҳеч бир вақт бунга келтирмайди. Биринчидан, ишлар ҳеч битмайди. Иккинчидан, инсон ўз мақсадларининг маъносизлигини идрок этган онларда уни даҳшат қоплайди ва қалтираб янгисини излай бошлайди. Учинчидан, бари қисқа бир вақт учун “ўзи учун яшаш” имкони чиққанида, ўзи учун бошдан кечиришган инсонларни аслида билмасликлари аён бўлади, чунки уларда севинчли орзулар бошқа йўқ! Ўшанда улар “хобби” истаб қолишади – уларни, эгалик  мамнунлигини бошдан ўтказишлик ёки бошқаларни олдида обрў қозонишга интилишади, бунда қанчалар янги СҲ, янги механик мақсадларга олиб келади.

Мен, бу ёпиқ доирани ичидан қутулиш йўлини таклиф этаман – концепцияли тўсиқларни бартараф этиб, севинчли орзуларни, яъни равшан инъикослар билан – симпатия, олдиндан лаззатланиш, гўзаллик туйғуси, сир туйғуси, интилиш туйғуси ҳ.к.билан – бирга келадиган орзуларни излаш. Севинчли орзулардан айри равишда шаклланган, улар билан резонанслашмаган ҳар қандай бир мақсад   фақатгина СҲ ни келтиради. Бир овчига  айланинг – севинчли орзуларни ҳар турлисини, ҳатто энг заиф, энг майда бўлганларини изланг ва ҳидланг, уларни реаллаштиринг ва ўшанда улар кучланади, теранлашади, кенгаяда, хира инъикослар чиқариб ташланади, равшан инъикослар торта бошлашади. Мафҳум мақсадлардан қутулиш мезони – олдиндан сезмоқ, ҳар дақиқа сирини яшашдан келиб чиқади.

Макондан ва вақтдан қатъий назар миллиардларча инсон доим бу йўлдан кетишади: туғилиш – тўплаш – эгалик – ўлим. Бўш вақт ўта даража заҳматли бир шакл ола бошлайди, чунки бу “ўзини нима билан машғул қилиш” муаммоси билан изтироб келтиради, шунинг учун ҳар киши спазматик тарзда вақтни нима билан бўлса ҳам тўлдиргиси келади. Ва, агар инсон бир мунча вақт фаолият ташқарисида бўлса, у ҳолда атрофдаги дунёни бошқа жойларга кетаётгани, ўзини бир йўл чеккасида ҳис этади, илк тўғри келган отга ўтиради ва изидан кетишади. Улар шу тариқа кетишадилар ва улар қолдирган чанг бир тепага кўтарилади, ва бир пастга инади.

02-01-10) Талқинлар орасида  маъно, алоқа, мақсад талқинларини айри бир синфга ажратиш мумкин, бошқа бир синф – шартлар талқинларини, чунки уларни ҳам ўзга инсонларни хулқларинин талқинлари, “ашёлар хулқи”нинг талқинлари, ўз хулқининг талқинлари ва шу каби бўлиш мумкиндир.

Мен, бир ҳодиса сабаби бир ҳодиса экани, “бир нима учун” ва “шунинг учун” ҳодиса бўлмаслигини англаган вақт, бу, механик талқинларни бартараф этилишини енгиллаштиради. Баъзи инсонлар жиддий равишда, агар юлдузлар бўлса, демак, бу бир инсонга керак ва, агар ўсимликнинг япроқлари бўлса, демак, бу, хлорофил ишлаб чиқариш “учун” деб тушунадилар. Бу механик талқинларнинг энг сўнгги шакли бўлиб, жуда кўплаб кишилар ундан азоб чекишади. Биз “атрофдаги олам ҳодисалари” деб атайдиган инъикослар шунчаки мавжуд, ва на “ахлоқ” инъикоси, на “адолат” инъикоси, на “маъно” инъикоси бор, чунки нимадандир “маъно”ни излаш, демак бу “вазифа” ёки “мақсад” талқинларини киритишдир, бу эса ғирт уйдирма ҳисобланади, чунки ҳеч кимда “мақсад” сифатидаги инъикос йўқ.  Буни ақлан англамоқ катта осон, аммо ҳар нарсада “маъно”, “вазифа”, “мистик бир боғлиқлик”, “жазо” ва ўзга шайтонлари излаш хасталигидан қутулиш жуда мураккаб. Асримизни, атеизм асри равишда ҳисоблашади, бунда, табиий, бус-бутун янглишдир, чунки  ҳар киши содда ички ишончлар билан, “маънолар”, “боғлиқликлар”, ишоратлар” ва “белгилар” ни  фикрлар билан хастадир.

Масалан, “боғлиқлик”тушунчасини қараймиз. Агар клавиатурада бир тугмаси босилса, экранга бир ҳарф чиқади. Айнан тушунган инсонлар, тугма босилиши ва ҳарфнинг чиқиши орасида “бир боғлиқлик бор” деганлари вақт, буни назарда тутишади, аммо “боғлиқлик” иборасининг кундалик– ип, занжирни –аҳамиятлиликнинг аралашмаси чиқади (асли бунинг учун мен, бу боғлиқликда “боғлиқлик” иборасини қўлланишини ишлатса уйғун бўлмайди деб тушунаман ва бу иборани бошқа бир ибора билан алмаштиришни таклиф этаман) ва сўнгра инсонлар, тугмача босилиши ва белгиларнинг чиқиши орасида, бир “боғлиқлик” борлигига ишона бошлайдилар, йўқса ҳеч бир боғлиқлик йўқ ва “боғлиқлик” ибораси, аммо унинг билан яъни “тугмача босилиши” инъикосидан сўнг “экранга бир белги чиқади” инъикосини борлигини билишади. Бу тушунча бўлмаганда (у эса умуман ҳар кишида мавжуд эмас) бошқа концепциялар ҳам зўр етиша бошлайди– карма, жазо ва бошқалар ҳақида.

Бу каби фикр юритишлар мураккаб каби туюлиши мумкин, аммо кўпроқ яқин бир қараганда уларда мураккаб ҳеч бир нима бўлмайди – бу, энг илк дафъасида англамоқ учун мураккаб келади, ҳамда бу зорлук, фикр юритишларни ўзида эмас, мавжуд бўлмаган инъикосларни тамомила инерциясини босиб ўтишда, хаёлотсиз қолиш қўрқувини босиб ўтишда иборат бўлади. Равшанлик келганда эса, у сўнгра бошқа бу каби вазиятларга осон ёйилади ва равшанликка эга бўлиш жуда гўзал кўринади.

Типик бир мулоқот мисолинини келтираман:

– Она ва бола орасида бир боғлиқлик бордир.

– Уни қандай инъикос қиласиз?

– Болам кеча ўзини ёмон ҳис этди, мен ҳам ўзимни ёмон ҳис этдим.

– Демак, ўзини ёмон ҳис этишлик хулқи билан унинг сўзларинин инъикосланиши бор, “у, ўзини ёмон ҳис этади” деб талқинланадиган унинг хулқининг инъикосланиши бор ва, “мен ўзимни ёмон ҳис этдим” деб шарҳлаган сизнинг инъикосларингиз бордир. Аммо “ёмон” қанақа? Бу ибора билан бир нарсани атаганингиздан ишончингиз комилми? Сизнинг “ёмон” аҳволингиз сабаби уни “ёмон” бўлган вақт бу “ёмон”ни ҳис этиш туфайли майдонга келганидан ишончингиз комилми? Уни ғамгин  кўрасиз ва сизда унга қарши бир ачиниш майдонга келади – иккингизга ҳам “ёмон”. Бу ерда “боғлиқлик” инъикоси эса қаерда?

– Орамиздаги боғлиқлик шуки – онага ёмон, болага ҳам ёмондир.

– Бу эса “боғлиқлик” эмас,  чунки, сабаби баъзи бир шартларда бир қатор инъикосларда яшаш одатидир.

– Йўқ, бу бир боғлиқликдир, чунки у ўзини ёмон ҳис этади ва мен ҳам ўзимни ёмон ҳис этаман.

Ва шу тариқа давом этади. Англамоқ имконсиз, агар равшанликка эришмоқ учун самимий ғайратлар маъқул келса.

Бошқа инсонларнинг  хулқлари талқин қилинса, бу ерда ҳам шунга ўхшаш. Инсонлар ва уларнинг хулқлари – сизнинг учун уларнинг борлиги ҳақида бошқа бир нима айта олмайдиган СИЗНИНГ инъикосларингиз шунчаки бир тўпламидир. Чумчуқ ҳавога учди – наҳотки бу сизда СҲ чақирадими? Йўқ, чунки сиз бунга бир “табиат ҳолати” сифатида қарашга ўргангансиз (бунда, дарвоқе, бир мубҳам концепциядир). Йўловчилардан бири ёмон сўкиняпти. Бу, СҲ чақирадими? Табиий, чунки бошқа бир одат ишлай бошлайди, чунки йўловчини сиз “табиат ҳолати” сифатида боқмайсиз, унга “шуур”, “ирода” берасиз (бу, дарвоқе, бир мубҳам концепция бўлади), унга  кўра ҳам бошқа хулқ стереотиплари ишлай бошлайди, яъни СҲ майдонга келади. Агар сўкинган инсон инъикосининг сабаби “ташқари дунёни ҳолати” деб (бу, дарвоқе, бир мубҳам концепция) номлаган СИЗНИНГ инъикосларингиз бу каби бир тўплам сифатида англайсиз, СҲ ҳолида акс-таъсир стереотипи майдонга келмайди. Сизни катта бир денгиз тўлқини қоплаганда, сиз тўпланиб,  унга қарши зарба берасиз – наҳотки бунинг ёнида сиз ундан нафратланасизми? Йўқ, сиз ҳатто севинч, ҳайронлик, ҳаяжонни бошдан кечирасиз, ҳолбуки тўлқиннинг сизни чархпалак этишини, ҳамда жуда катта бир шиддат билан чархпалак этишини, англайсиз, баъзан тўлқинлар ҳатто ўлдирадилар. Қачонки маст киши ҳужум қилганда, сиз бу каби қиласиз – унга қарши зарба берасиз, аммо одат равишда унинг хулқини орзуларнинг механик бир шаклда ўртага келишининг натижаси равишда талқинламайсиз, ҳар қандай бир “у” ни тушуниб,  ақлингизда якунлайсиз ва, “у”нинг “мажбур” эканлиги ҳақидаги концепциялар бор эканлигига кўра, сиз СҲ бошдан кечирасиз.

Сиз, қариндошларнинг ўзга инсонлардан айирадиган, сизни кўпроқ “яқин” қиладиган ўзгача сифатларга эгалик эканликларига ишонасиз. Аммо, “ақраболик боғлиқлики” каби ҳеч бир инъикос йўқ , сиз уни тушуниб англаб етасиз ва сўнгра бу хаёлот олдида қурилган стереотипларни излайсиз. Бундан бир вақт сирли суратда сизнинг “ўзим” деб номлаган кимдир майдонга келиши, бир бола туғилиши олдидан нима чиқади? Бундан, сизнинг умумий қизиқишларингиз бўлиши, унинг билан яшаш ва мулоқот қилиш сизга ёқадими? Ва, у билан баробар унинг эри, отаси, қариндошлари, бобоси, бувиси, улар болалари, опаси, акаси, уларнинг қариндошларига ҳам… наҳотки бу очиқчасига бир ахмоқлик дегани эмасми? Сизнинг бола туғишингиздан эса нима чиқади? Сизнинг қорнингизда бўлган бу ҳеч танимаган бир инсоннинг бошқа сиз учун қизиқарли, яқин бўлиш “лозим” эканлигини билдирадими? Ва, у билан баробар унинг келажакдаги хотини, болалари, хотинининг қариндоши, хотинининг қариндошининг болалари ҳам… Қариндошларнинг “яқинлиги” ҳақидаги концепция, икки беназир хусусиятга эга: а) у, бизнинг жамиятда  муқаддасларнинг муқаддаси, б) унинг маъносизлиги, асоссизлиги, барча қолган ҳаёт тажрибасига бутунлай зид келиши шу қадар каттаки, буни кўрмаслик имконсиздир. Аммо, бу мавзуни самимий бир шаклда тушуниш, ўзининг севинчли орзуларига уйғун равишда, бу концепцияга терс ҳаракат этишни бошлаш учун ҳар қандай бир ташаббус, қариндошлар тарафидан ўта даража кучли бир нафратга маҳкумдур ва буни баҳоламаслик – ўзини таҳликага дучор қилиш,  демакдир. Дарвоқе, “яқинлик” ҳақида. Ўғил ёки қиз, ота-оналарининг у  учун кам қизиқиш ўйғотишларини билар-билмас, ўз севинчли орзуларини излашни бошлар – бошламас, ота-оналарининг унга қарши “яқинлик” дарҳол жуда ғалати бир шакл олади, у ҳам – адоват шаклидир. Мақолалар тўпламида мен амалиётчиларни бу мавзудаги мақолаларини жойлаштираман ва, ҳар иккинчиси, ҳар учинчиси эмас, балки ўн амалиётчидан тўққизтаси ота-оналарининг, у улар учун улар билан бўлишлик қизиқарли эканлиги ролини ўйнамай бошлаганда, СҲ ни кетказиш, саёҳат этиш, севинчли орзуларни излай бошлашганини кўрсалар,  ўз “севгили” ва “яқин” болалари қаршиликка учрашади – уни ўғирлашади, қамаб қўйишади, боғлашади, руҳшуносларга топширишга ҳаракат қилишади (чунки бу, бизнинг вақтимизда ҳам ҳали мумкиндир). Руҳшунослик ҳали тажовузкорлар қўлларида бир тўқмоқ сифатида қоляпти. Қариндошларнинг қаршиликли жиноий тил бириктиришлари сизни руҳий  хасталиклар шифохонасига ётқизиш ва дори-дармонлар билан заҳарлай бошлашларига олиб келиши мумкин – сиз, буйсунувчан ва садосиз бир тўнкага айланасиз ва қариндошлар мамнун бўлишади) ва ҳатто ўлдиришга ҳаракат қилишади! Бу масала ечими учун милицияни жалб қилишади ва миршаб, хизмат бурчини бажаради – итоатсиз вояга етган (!!) болаларга бақиради, қўрқитади, уларга турма (!!) билан таҳдид этади. Севимли ота-оналар, менинг бир секта эгаси эканим, қизларга тажовуз этишим, уларни фоҳишахоналарга сотишим, улардан “зомби” яратишим (??) ҳақида маҳкамаларга аризалар ёзишади, менга бу китобни муаллифи сифатида, ўлдириш таҳдиди суғорилган мактублар ёзишадилар ва ҳатто мени, бир иблис каби, ўлдириш ниятларини жиддий бир шаклда ўйлайдилар ва равшан равишда баён этадилар. Бу ердан ҳам келажак амалиётчиларига бир тавсия – агар қариндошларингизга БЙА билан танишиш имконини беришни истасангиз, уларга менинг китобимни – Ошо, Кастанеда, Гуржиев в.б. билан – бир дастада беринг. Ўзлари ҳал қилишсинлар, сиз эса ўз йўлингизни ўзингиз ҳал қилинг, “уларга тушунтириб бериш” билан машғул бўлманг – бу, истиқболсиздир. Акс ҳолда – “яқинларингиз” сизга эълон этадиган муросасиз жангни кутаверинг.

“Ақраболик боғлиқликлари”ни якунланган бир хаёлот сифатида ақлан англамоқ етарли эмас,  “мен мажбурман” билан ифода этилган унинг таъсиридан ошиб ўтиш учун етарли эмас. Механизмлар таъсирини реал ошиб ўтиш учун мен, қариндошларни кенг қамровли ўрганиб чиқишни тавсия этаман. Уларнинг қандай инсонлар эканларини, сизнинг учун ҳақиқатан қанчалар яқин ва қизиқарли эканларини тушунинг ва англанг. Жавоблари сизнинг учун муҳим юзлаб саволлардан иборат бир сўровнома ҳозирланг, улардан бу саволларга жавоб беришларини сўранг, бу истакка асос қилиб уларни кўпроқ яхши билиб олиш истаги эканини айтинг. Бу саволлар орасида ишқ ҳақида ҳам, СҲ ҳақида ҳам саволлар бўлсин – сизни ҳақиқатан ҳаяжонландиран, қизиқтирган саволлар бўлишсин. . Сўнгра уларнинг жавобларини холис бир шаклда кўздан кечиринг ва бу жавобларга кўра ўз самимий фикрингизни чиқаринг.

Шароитлар талқини саволига ўтамиз. Сиз, оёғингизни бир тошга қаттиқ уриб олсангиз, хаёлга “вой, лаънати.Бу ерда ётибди…” деган бир фикр келади. Бир китобни очаркансиз, у учинчи марта пайдар-пай қўлингиздан тушиб кетганда,  “нима бўлаяпти бу каби” деган бир фикр майдонга келади ва сиз, жаҳллана бошлайсиз. Сизда механик талқинларни борлигидан далолат берувчи бу каби намоёнлар тўла – эътибор билан боқиш етарлидир ва, ҳаётини улар билан ҳар бир том маънода тўлиб-тошган, ҳар дақиқа талқинлар билан тўлдирилганини кўрарсиз. Сиз, китобни биринчи мартадан очилиши “кераклигини” “биласиз”; сиз, тошнинг йўлда ётмаслиги “кераклигини” биласиз; сиз, қўшни бола биринчи бўлиб салом бериши “кераклигига”, сизнинг ўғлингиз эса кўпроқ яхши ўқиши “кераклигига”, ҳукумат ҳам кўпроқ тўғри бир монетар сиёсати олиб бориши “кераклигига”, янги совутгич эса бирданига бузилмаслиги “кераклигига” аминсиз. Шароитларнинг механик талқинлари – ҳар ерда, улар билан бутун ҳаётимиз ўралган.

Ва, сиз механик талқинларни кетказа бошлаган вақт, ўзгача бир тозалик, равшан инъикослар майдонга келади. Жуда олис болаликда сиз талқинларнинг юкидан озод эдингиз, дунёга шунчаки равшан кўзлар билан боқардингиз ва, механик талқинлар бартараф этилиши билан, сиз болалик таассуротларининг тозалиги қайтганини ҳис эта бошлайсиз. Дунё, кўпроқ  теран, кўпроқ кенг, кўпроқ юксак, кўпроқ муаззам, кўпроқ ҳайратланарли, кўпроқ шаффоф бўлаяпти, унда олдинлари кўпроқ  туғилмасдан дарҳол бостирилган инъикосларнинг янги ўлчамлари етишади.

Талқинлар – бу, қаттиқ концепцуал тузилмалар ҳолида гуруҳлашган фикрлар қуймаларидир. Буни кўриш осон. Сиз, кўчада юрадиган вақт, ҳозир “қиш” эканлигини биласиз. Уйга келган вақт, деразалар ортида нималарни борлигини биласиз. Ишга кетган вақт, айнан ўша ерга боришингиз ва у ерда нималар бўлишини аниқ биласиз. Мен исмимни биламан. Қандай мамлакатда яшашим, қандай инсонларни атрофимда бўлишларини биламан. Буларнинг ҳаммаси, қаттиқ бир шаклда мустаҳкамланган бир талқинлар тўпламидир ва менда, одатда кўрмаган нарсамни кўриш имкони йўқ. Мен, агар бир “дарахт” кўрсам, “биламан” чунки, “дарахт” – бу, бутоқлар, танаси ва япроқлардир ва мен, япроқлар орасидаги оралиқларга эътибор этмайман, соялар ўйинини кўрмайман ва у билан сирли бир шаклда резонанс этадиган гўзаллик ва олдиндан сезиш туйғуларини бошдан кечирмайман. Мен, севинчли орзунинг порлашига эътибор қилмайман, бурилиб. бошқа бир тарафга тўғри кетмайман – чунки, дўконга боришимни “биламан”.

Саёҳат қилиш менинг истагимга мос келади – таниш бўлмаган бир шаҳарда сайр қилиш, энг сара нарсаларга боқиш ва бу ер таниш бўлмагани, бу ерда кўпроқ олдин бўлмаганим ва шу кўчанинг муюлишида мен билмаган нарсалар яширингани учун  бир айрилиқ, тозалик туйғуларини бошдан кечираман. Мен бу ерда ҳеч ким мени танимаслигини биламан ва ўзими озод деб ҳис этаман. Бир ёки икки дақиқа сўнг нималар бошдан кечиришимни билмайман – ҳеч бир нима дастурланланган эмас, одатлар ҳануз юзага келишмаган. Сизга буни бу ерда ва ҳозир – ўз уйингизда, ишда, транспортларда – бошдан ўтказишликка халақит қилаётган нарса нима? Аммо ўзини “уйида” инъикослаш одати, бу шунингдек туйғусиз, ўз орзуларига, равшан инъикосларга қулоқ бермаслик одати. Мен, бошқа бир шаҳарда яшашим, мени бу ерда ҳеч ким танимаслиги, менинг аслида мен бўлмаслигимни тасаввур этганим вақт ҳаёт ўйғонади, севинчли орзулар кескинлашадилар. Аммо, табиийки, бирдан бир фикр майдонга келади: “булар барчаси бирор ўйин, ҳақиқатан эса мен қаерда бўлишимни биламан” ва ҳамма нарса йўқ бўлади, янгидан кундалик туссизлик ҳукмронликка ўтади. Равшан мулоҳазавий шуур, равшан инъикосларга тескари бўлмайди, табиийки, аммо бу каби бир “унутиш” амалиёти билан, одат равишда шу ёки бу вазиятларда келмайдиган РаИни ҳаётга чақириш, уларни хотирада сақлаш ва талқинлардан қатъий назар бошдан кечиришни машқ қилиш мумкин. Ва, бундан олдин олмаган инъикослар пайдо бўлмаганларига кўра, бу эски “мен”ни – бошқа “мен” бўлмайдиган ҳолатга келади, чунки “мен” –  бу ерда пайдо бўлган инъикослар тўпламини белгисидир.

Биз, ҳар дақиқа, ҳар сония ўзимизни алдаймиз, булар барчаси маълумдир, танишдир деб. Нима бор, нима бўлади, бир дақиқадан сўнг қаерда бўлишим ҳ.к.маълумдир. Миядаги компьютер танаффуссиз ишлайди ва, у ҳозирча давом этар экан, амин бўлинг – сиз тарафдан ҳозир бошдан кечириши мумкин бўладиган қизиқарли нарсаларнинг 99% ёнингиздан ўтади. Дунёга, унинг ташқарисига чикишга изн бермайдиган бир тасвирлар схемаси ёпиштирилади.

Мен эрталаб ўйғонаман. Мен айтаманки– мен уйдаман, бу менинг уйим, менинг доирам, менинг шаҳрим, мен фалон ва фалон нарсаларни қиламан, фалон режаларим бор, ташарида ёмғир ёғаяпти, ирканчли, тундлик, истиқболсиз… бу тасвирга боғлиқли ассоциациялар ва одатларнинг бутун бир қатори пайдо бўлса ва мен туссиз, бўш мавжудотга айланиб қоламан.

Мен эрталаб ўйғонаман. Мен хираликларни кетказиш учун ғайрат сарфлашимни биламан, шунинг учун мумкин бўлаган ҳамма нарса майдонга келади. Менинг қаерда ва ким бўлишимдан қатъий назар янги бир нима очилиши мумкин, ҳаёт ҳар дақиқа ўзгариши мумкин ва бу, бир оз қўрқитади, аммо жуда қизиқтирувчи бир нарса бор. Ва, ҳаётим, инъикосларим ва дунёга нисбатан ҳаракатларимни стереотипларим асоратидан озод бўлган хулқларга бурсам, айниқса ўзгариши мумкин. Ва мен, ҳаётнинг томирига текканимни ҳис этаман ва бирдан бу ерда ҳақиқатан ҳайратли нарсалар майдонга кела бошлайди – қизиқарли, янги фикрлар, тоза руҳ ҳолатлари, янги ёки бошқа таниш РаИ порлашлари пайдо бўлса, мен бошқача тута бошлардимки, гўё менинг ичимда йўл очилади.

Олдинлари мен тез-тез шиддатли бир севги эҳтиёжини ҳис этардим, аммо миямдаги компьютер шундай деярди – сиз севги истайсиз, аммо ҳеч кимсиз йўқ! Мени ҳаяжонга соладиган этиб, унга нисбатан севгимни бошдан кечира оладиган шундай бир инсон ҳозир ёнимда йўқ. Ва бирдан ҳар нарса туссиз, сўниқ ва ирканч бўлиб қолди. Бу каби ойларча давом этиши мумкин эди, менинг севгини бошдан кечиришим учун бир инсоним бўлиши учун севгини бошдан кечирадиган вақтлар. Ва бир кун ўзимга шундай бир савол бердим – аслида нима фарқи бор? Мен севгини ҳозир бошдан кечириш истайман. Уни ҳозир бошдан кечириш учун инсоннинг бўлмаслиги муҳимми? Балки бу каби бир инсонни хаёлот этсам қандай бўлади, чунки мен севгини яшаш истайман, уни кимга нисбатан бошдан кечириш эса – муҳимми? Мен, қизни хаёлот этишга уриним, бир қиёфа пайдо бўлди ва мен англадимки, йўқ, мубҳам бир қиёфани севиб бўлмайди. Ўшанда саволни бошқача қўйдим – балки севгини, агар у билан учрашиб қолган ҳолда сева оладиган бир қизнинг қаердадир бор эканлиги гипотезасини қабул этсам, бошдан ўтказишим мумкиндир. Кўзларим уни кўрмаяпти, унинг ҳақида бир нима билмайман, аммо севги орзуси билан яшашим, мен уни ҳисс этишим ва севишимни англатади. Ва нима учун мен севги истагим ва ҳоҳишимни фикр юритишлар билан ўлдиришим керак? Бу айнан шундай бир нима айтиш кабидир: ҳозир эса, севгилим, жуда қоронғу, мен сизни кўрмаяпман – қандай сизни севишим мумкин? Ахмоқликми? Ахмоқлик. Бу вазиятлар эса бир-бирига жуда ўхшаш – севган қизимни кўрмаяпман, эшитмаяпман, унинг борлиги ҳақида бир нима билмайман, аммо айнан севгини бошдан кечириш эҳтиёжи унга доир энг бевосита билим бўлади. Бу каби бир аксиомани қабул этиб,  севгини бошдан ўтказишликка қодир эканлигимни кашф этдим! Ўзимни ўша дақиқа бир оз телбаларча ҳис этдим, бир уятни бошдан кечирдим, чунки ақл, “нима қилаяпсиз, чунки танимаган бировни қандай севиб бўлади? Бу бир алаҳсираш…”, деб шивирлади. Аммо, алаҳсираш ёки алаҳсираш эмас, аммо танлов жуда осон – балки гўёки ҳозир мен буни бошдан кечираман, балки бошдан кечирмайман. Мен бошдан кечиришни танладим, бу билан севган қизимни йўқлиги ҳақидаги концепцияларига асосланган туссизликни бартараф этиб,  равшан инъикосни бевосита туғилишини амалга оширдим. Агар бир инсон менинг ҳаяжонларимни бирор хаёлот, ёки ахмоқлик, ёки телбалик сифатида атаса – менинг учун бунинг фарқи йўқ, чунки менинг ҳозир бошимдан ўтказишим менга ЁҚАДИ, бу каби ҳаяжонлар натижасида ҳаётини қандай ўзгариши менга ёқади.

Баъзи бир бир инсонга қаратилган бўлмаган бир севгини қанча кўтара олганимга қадар бошдан ўтказдим. Севгилимга зид шахсий муносабатларимиз бунга халақит бўлмасди, чунки бизнинг шахсиятларимиз кесишмайди ва менинг СҲга нисбатан ўшандаги мойиллигим ишқ учун халақит бўла олмайди. Бу ишқ, ноёб хусусиятларга эга эди – у нафақат аниқ бир инсонга қаратилмаганидан ташқари, у менинг ичимдан ҳам чикмайди! Мен ҳеч бир ерда бошланмаган ва ҳеч бир ерда тугамайдиган бир ишқ оқими йўлида эдим гўёки. Сўнгра бу каби бир ишқнинг тажрибаси аниқ инсонни ҳам, соҳибликлик, рашк ва в.б. каби СҲни аралашмасини олмасдан севишимга имкон яратди. Ишқ, айнан бир Ҳаяжон бўлди, СҲ ва ИҲни мудҳиш аралашмаси эмас.

Ҳаётнинг чекланган экани янглиш “тушунчаси” каби ҳеч бир нарса ҳаётни бу қадар чекламайди. Менинг экспертларим шундай бир хулосага келишди: туйғулар – “мен”инг айрилмас бир парчаси эмасдир, уларни истакка кўра танлаш мумкин. Ва, нимани исташимни тушуна бошлаган вақтим, мен кўрдумки, СҲ – мен инерцияга кўра кўтариб кетаётган бир багаждир ва мен уни ўзимдан соқит қилишни истайман. Шу тариқа мен ўзимга СҲга ўта бериш муаммосини қўйдим ва унинг ечими, осон бўлмаса ҳам, аммо ўта даража қизиқарли бир иш бўлди.

 02-01-11) Инсоннинг ҳаётидаги ўзгаришлар унинг янги турмасиси бўлаяпти, чунки уларнингсабаби севинчли орзуларни реаллаштириш ғайратлари эмас, СҲ, концепциялар, қўрқувлар билан шартланган механик орзуларнинг таъсиридир. Масалан, сиз турмуш қураяпсиз аммо бу инсон билан севишганлик ва яшашга севинчли бир орзуннинг бор бўлишидан туфайли эмас, бу “керак”, “вақт келди”, “муносиб”, “фойдали”, “дугоналарим тавсия этади”, “қонуний равишда ишқ билан шуғулланиш мумкин”, “бола туғиш вақти келди, нима ҳам бўлса хотиннинг вазифаси…”, “яхши одамга ўхшайди” ва сабаби эканлиги учундир. Камерадан камерага ўтаяпсиз, боғлиқлик объектларини ва хиралик турларини алмаштирасиз, ҳаёт эса барибир изтироблар манбаси сифатида қолади, сизнинг қандай йўл тутишингиздан қатъий назар. Инсонлар учун мазкур тавсия тугал уйғундир: “нима қилсангиз қилинг, барибир пушаймон бўласиз”.

Ўзни турмада тутиш тарзларидан бири – талқиннинг механик равишда танлови, яъни тушунчалар ва фикр юритишлар ёки РаИ билан резонанс натижаси эмас, автоматик равишда, яъни одат бўйича, СҲ ва концепцияларни  таъсири остида, сўнгра талқин вазиятга мутлақ ёпишади ва, мумкин бўлганлардан бири сифатида эмас, “чин моҳият” ифодаси равишда инъикослана бошлайди. Автоматик талқинлар билан ўралган концепциялар ўзгача бир қаттиқлик  қозонади, инсон учун бир “таянч” бўлаяптилар, бу “таянч” унга қандай изтироблар келтиришидан қатъий назар, ва қўрқувлар бошқа идрокни бу соҳага киришига рухсат беришмайди.

Масалан, агар сизда “бола дарсларини қилиш керак” концепцияси бўлса ва “бу менинг болам” талқини бўлса, бошқа ҳеч нарса қутқармайди – унинг севинчли орзулари қандай бўлишидан қатъий назар кўкариб кетгунча дарсларни қилиши керак. Аммо, агар “менинг болам” ҳақидаги концепция тадқиқ этилса ва “менинг болам” талқини ўрнига  “ўзининг севинчли орзулари билан, ўз ҳаётини ўзи танлаган эркин бир инсон сифатида ўзи танлайди ва, бу орада  ўзининг танлови натижаси майдонга келадиган оқибатлардан ўзи дарс олади” талқини танланса, ўшанда сизнинг “бола мажбур” концепциянгиз ҳам юзага чиқади, тадқиқот учун имкониятли бўлади, сизнинг устингиздан эски ҳукмдорлигини йўқотади, сон-саноқсиз  турли СҲни манбаси бўлишни тўхтатади ва, бундан ташқари, сизнинг болангизда шафқатсиз зўравонликдан қутулиш, ўз севинчли орзуларини бошдан ўтказишлик ва реаллаштиришни бошлаш имконияти пайдо бўлади.

Бир гўшт парчасига боқаркан одатий инсон лаззатли бир кечки овқатни кўради, вегетариан эса – ҳайвон мурдасидан кесилган бир вужуд парчасини. Ҳар икки вазиятда ҳам бу гўшт парчаси, аммо талқинлар тубдан бир-биридан фарқ қилади ва икки вазиятда ҳам инсонлар бу талқинни ягона ҳақиқат деб ҳисоблашади. ҲАР воқеа ва вазият талқинланади, ҳатто энг аҳамиятсизлари ҳам.

Талқиннинг танлови билан концепциялар ва одатлар тўплами бошқаради, аммо бошқача ҳам бошдан ўтказиш мумкин. Масалан, сизни ишдан бўшатишди. Агар сиз РАИ бошдан кечирмасангиз, майдонга бу ҳодиса СҲни орага чиқиши учун бир сабаб сифатида одатий талқин келади. Агар мен амалиёт билан шуғуллансам, жуда бошқа талқинлар майдонга келади: “а) кучли СҲни бартараф этишда машқ қилиш имконияти пайдо бўлди ва, агар мен уларни оширсам, СҲни кетказиш малакаларим кўпроқ етук бўлади, РаИ кўпроқ фаол бир шаклда кўрина бошлайди; б) мен, нуқсонсиз бир шаклда босиб ўтишим мумкин кўплаб  механик одатларни бир муҳитдан айрилдим ва янги шартларда мен бирдан янги одатларни қура бошлашим мумкин; c) номаълум – ҳаёт ҳозир қандай ўзгаради, қандай янги имконлар менга пешвоз чиқади”. Яна бир мисол – СҲ майдонга келди. Биринчи талқин: “бу  менинг амалиётим учун бир халақит”, иккинчи талқин: “бу амалиётни кўпроқ интенсификация қилади, чунки мен СҲни бартараф этишда яна бир тажриба олдим; СҲни эскиси каби майдонга келиш вазиятини аниқладим; РаИга яна бир интилишни яратдим”.

Мен, идрокий равшанликка тескари мавжуд бўлмаган ва РаИ билан резонанс этадиган талқинларни танлайман, чунки “аслида” каби шундай бир инъикоснинг бўлмаслигини биламан. Ва, бунинг битта талқин бўлиши ҳеч ҳам шарт эмас, улар бир қанча бўлиши мумкин, улар бир-бирларига ҳеч ҳам халақит этишмайди. Агар СҲ пайдо бўлса, у ҳолда “аслида” нима – халақитми ёки трамплинми? Ва, “аслида” дарахт нима? Япроқларми ёки ораларидаги равшанликларми? Ёки ҳам у, ҳам буми? Ёки кўпроқ гўзаллик туйғуси ҳамми, қачонки СҲ ҳолидаги ёриқ йўқ бўлса, бу ерда, айнан кўриш, тактил, эшитиш инъикослари каби, ўзгармас сифатида ҲАР ВАҚТ пайдо бўлади? Чунки мен қайд этаман – “гўзаллик туйғуси бор”, аммо “менинг гўзаллик туйғум” дан бошқа инъикос йўқ.

Сиз, механик сифатида бир талқини танлаган ва унинг ягона тўғри эканлигига ишона бошлаган вақт, бир мурдага айланасиз. Сиз, ҳар нарсани “биладиган” бир ахмоқ бўлаяпсиз. Олдиндан кўриш, интилиш, олдиндан лаззатланиш, уларнинг ортидан ҳам ўзга РаИ орага чиқмай қўйишади, идрокингиз сизни тарк этади, севинчли орзулар кўринмайди, кашфиётларлар майдонга келмайди ва СҲ, юзини бир маскага, вужудини ҳам – тезда қариб бораётган оғриқли бир чипқонга айлантириб, мутлоқ ҳукмдорлик қозонади. Атрофга боқинг – сизнинг атрофингизда бўлган инсонларга  ҳамма нарса ҳар вақт маълум. Сиз ўзингизнинг  саволингизга  қачон сўнгги пайт  “бу савол равшанликка эга эмас”, ёки “бу мавзу ҳақида ҳукм бериш учун етарли асослар менда йўқ”, ёки “мен бу ҳақида тушундим, аммо баъзи бир бир фикр бераман”, ёки “шу онда менинг қарашим шундайдир, у фалон қарашларга, таҳминларга ва фалон ахборотга таянади ва ҳозир бу қарашни алмаштирмоқ учун менда бир далил йўқ” каби жавобларни  сўнгги бора қачон эшитдингиз эшитдингиз? Мен сизга жавоб бераман – бу каби жавобларни сиз ҳеч бир вақт эшитмагансиз ва эшитмайсиз,  менинг амалиётим билан шуғулланганлардан бошқа ҳеч инсондан.

Концепциялардан қутулиш, РаИ бошдан ўтказишлик йўлини озод қилади. Масалан, агар севги, симпатия, ҳайрат, гўзаллик туйғуси билан бошдан ўтказишга истак бор, аммо бу РаИ ни ҳис этадиган биладиган бир инсон йўқ бўлса, сиз уларни бошдан кечирмайсиз ва шу тариқа бу туйғуларни биладиган, кўрадиган, ҳис этадиган баъзи бир бир инсонга нисбатан бошдан ўтказиш мумкин эканини даъво этадиган концепцияни қурбони бўлаяпсиз. Ва тушунасиз: “буларни бошдан ўтказиш учун бир инсоним балки йўқдир…” ва бу ерда ҳамма нарса тугайди, бир пайтнинг ўзида бу РаИни бошдан ўтказиш учун аслида сизга ҳеч нарса халақит бермайди.

Талқинларни самимий бир шаклда ўрганиш натижасида “аслида” деган нарса бўлмаслигига, сабаби инъикосларни ва уларнинг мантиқан қарама-қарши ёки қарама-қаршисиз бўладиган, РаИ билан резонанс эта  биладиган ёки этмаган, мавжуд қарашларга уйғун бўладиган ёки мавжуд бўлмаган, бошқа инсонларни далолатлари ҳисобга олиниб, қурула биладиган ёки қурулмайдиган талқинларнинг бор эканлигига доир равшанлик майдонга келади. Бу равшанлик, ҳар қандай бошқа бир равшанлик каби, ҳайратланарли нарса каби, охир боши йўқ бир бепоёнлик,  туйғуси каби бошдан ўтказилади.

Механик талқинларнинг таҳаккумидан қутулиш натижасида майдонга келадиган равшанлик, эркин бир равшан инъикос вазиятидадир. Бу инъикосни тасвир этганмизда биз қиёфалар ва ибораларга муражаат қиламиз, аммо равшанлик – бу, қиёфалар ва иборалар эмас. Фарқлиликлар кам эмас:

a) “атрофдаги барча инсонлар танаффуссиз ухлашади ёки бари ўликдир” иборалари билан резонансланадиган равшанлик майдонга келган вақтдан бир дақиқа сўнг равшанлик йўқолиши мумкин, бир пайтнинг ўзида идрокий равшанлик қолади, аммо бу жумлани қанчалар такрорласангиз ҳам, ҳеч нарса ўзгармайди – равшанликни янгидан яратиш янги ғайратлар, самимиятга янги интилиш натижасида мумкин бўлади.

b) равшанлик, улкан миқдорда тусларга, даражаларга эгадир, бир пайтнинг ўзида идрокий равшанлик даражаси сабаби битта – фикр юритишларнинг кетишини балки англайсиз, балки йўқ.

c) равшанлик, ўзга РаИ билан резонансни майдонга келтиради, бир пайтнинг ўзида идрокий равшанлик битта инъикос сифатида қолади – айнан шунинг учун интеллектуал сифатида ривожланган инсонлар кўпроқ жуда тўмтоқ, СҲга бус-бутун ботган сифатида қоладилар.

Ва шу каби. Кундалик тилда “равшанлик” ибораси иккита ҳолатда кўринади ва айнан бу қоришиқ улкан бир адашишга олиб боради.

Яна бир мисол: бир қатор шартларни амалиёт учун “ноқулай” сифатида талқинлаш одати, чунки шартлар  мудом “ноқулай”,  у ҳолда бу вазиятда балки уларнинг “яхши бўлишини” кутиш, ёки  уларни “яхшилаш”ни бошлаш қолади, бунга ҳам бутун ҳаёт кетиши мумкин, оқибатда “ноқулай”га ўхшаш шартлар майдонга келади. “Ноқулай” категориясига тушган шартларнинг соҳаси жуда кенгайиши мумкин, чунки келажакда ҳаётни бутунлай қоплайди ва амалиётнинг йўқлигига бир оқлов бўлади. Бу хатодан, “ноқулай” иборасининг аниқ мазмунини аниқлаб, шунингдек севинчли орзуларга жумладан шартларни алмаштириш орзуларига, ҳамда уларни алмаштиришни тўхтатмоқ орзуларига, ҳамда ҳар қандай шартлар ва орзулар олдида амалиётга эътиборни жалб қилиш орзуларига риоя қилиб, қочиш мумкин бўлади. Амалиёт баъзан сиз  томондан исталган шартларда айниқса самарали бўлаяпти, агар сизнинг қатъийлик ва қайсарлик керакли даражада бўлса, ва ўшанда бундан олдин “ноқулай” сифатида талқинланган шартларни ўзингиз учун маҳсус яратиш орзуси майдонга келади (сталкинг ва аскетизм бобига қаранг). Амалиётчининг ҳаракати шундайдир: ҳар турли вазиятлар – булар, амалиёт учун жуда гўзал шартлардир, бу, севинч ва олдиндан кўриш билан сиз қабул этган чақириқдир. Сизни тажовузкор қариндошларингиз қамал қилишадими? Бу жавоб НО ни бартараф этиш, қарши тажовуз ўзингизга ачинишни кетказиш учун жуда гўзал шартлардир. Сизга ҳеч ким тегмайди, ҳамма нарсангиз бор ва ҳеч инсон ишингиздан алаҳситмайдими? Бу мамнунлик, зерикиш, туссизлик, механик орзуларни кетказиш учун жуда гўзал шартлардир. Бу каби бўлиш билан баробар, шартларни алмаштириш орзусу ўзга шартларга паралел сифатида ҳам озод бир шаклда кўриниши мумкин ва реаллаштирилиши мумкин. Масала сабаби эса унинг севинчли бўлишида, олдиндан лаззатланиш билан ҳамроҳ этилган бўлишида, унинг ўзингизга шафқат ва бошқа СҲ билан шартланган бўлмаслигидадир.

Кастанедадан: “жангчи ўзи тақдирини олади, у қандай бўлишидан қатъий назар, ва уни мутлоқ бир итоат учун эканлиги каби қабул этади, аммо афсус ёки ғурур учун бир сабаб сифатида эмас, балки чақириқ сифатида”. “Тақдир” иборасини, “юзага келган шартлар” сифатида номлаган инъикослар билан ва “ўзим” сифатида номлаган инъикослар билан алмаштиринг, “итоат” иборасини ҳам, “СҲ ва ИҲ йўқлиги” билан, “тирик чақириқни”ни– олдиндан кўриш, интилиш билан резонанс этадиган нарса билан алмаштиринг ва ўшанда бу жумланинг мазмуни тугал равшан бўлади.

Бу мисоллар кам ёки жуда  яхши тушунилади, ҳозир эса – тушуниш сизнинг ғайратингизни талаб этишга бир мисол. Сиз япроқлар, бутоқлар ва танасини дарахтнинг қисмлари сифатида санайсизми? Санайсиз. Нима учун? Чунки япроқ – бу, дарахтнинг бир қисмидир, унинг остида турган бир машина эса – унинг қисми дегани эмасми? Нима учун япроқ, секин-аста ўсади? Аммо машина ҳам секин-аста яқинлашади, нима учун бир секин-асталик бошқасидан кўра ёмон? Чунки, нигоҳ билан япроқдан танасига томон тўғри йўлни муттасил кўриш мумкин эканлиги учунми? Аммо машинадан ҳам нигоҳни ер юзидан танасига тўғри муттасил кузатиш мумкин, айниқса машина дарахтга текканида. Чунки шарбатлар бутоқдан  япроққа тўғри оққанлари учунми? Аммо машинанинг ғилдиракларидан ҳам сув дарахтга тўғри оқади. Сувнинг, ниманинг дарахтнинг қисми эканлиги масаласини тушуниш йўли билан ўсиши мумкин эканлиги мезони мураккаб бўлмаслиги тушунилади – дарахтдан узилган япроқ ҳар вақт жуда тез ўзгара, қурий бошлайди, бир пайтнинг ўзида машина ўзгармайди, агар бир метр нарига олислашса. Япроқлар маълум циклликка уйғун сифатида дарахтларда ҳар вақт бордир, бир пайтнинг ўзида тайгада милллиардлаб дарахтлар ҳеч бир вақт машиналар билан мулоқот этмайди. Энди шундай бир саволни ўзимиздан сўраймиз: дарахтга боққанда бошдан ўтказадиган гўзаллик туйғуси – бу, дарахтнинг қисмими? Ҳар бир инсонга бу савол алаҳсираш бўлиб туюлади, чунки жавоб тугал “равшан” – табиийки, йўқ, чунки гўзаллик туйғуси дарахтнинг қисми эмас. Айнан бу, қаттиқ бир шаклдаги бир талқиндир. Бошқа бир талқиннинг ҳам мумкин эканини кўрсатадиган бир диалогдан мисол келтираман:

– Мен, дарахтга боққаним ва танасини кўрган вақтим, менда кўришнинг бир инъикоси бор – бу менинг инъикосим, аммо мен уни “дарахт бир қисмининг инъикоси” деб атайман ва, агар мен гўзаллик туйғусини бошдан кечирсам, нима учун мен уни ҳам дарахтнинг бир қисми инъикоси демайман?

– Чунки, дарахтга боққан вақт, сиз ҳар сафар “танасини кўраяпман” инъикосини бошдан кечирасиз.

– Мен, дарахтга боққаним вақт, ҳар сафар гўзаллик туйғусини ҳам бошдан кечираман.

– Ҳар сафарми?? Ҳар қандай бир дарахтгами?

– Ҳа, ҳар сафар, агар СҲ бошдан кечирсам.

– Ҳа, демак, СҲ бошдан кечирасиз, гўзаллик туйғуси йўқ?

– Табиий, аммо, агар кўзларингизни юмаркансиз, ўшанда ҳам танасини инъикос қиламиз.

– Аммо дарахтнинг бутун япроқлари – фарқлидир, уларнинг турлилиги сонсиздир, гўзаллик туйғуси эса – айнан бир хил, бу айнан гўзаллик туйғусининг дарахтнинг бир қисми эмас, сизнинг инъикосингизнинг бир хусусияти эканини билдиради, агар сиз пушти кўзойнак тақаркансиз, бу дунёнинг пушти эканлигини билдирадими?

– Гўзаллик туйғуси айнан бир хил эмасдир. У ҳам жуда турлидир, аммо сиз бутун ҳаётингизни СҲ учун кечиргансиз ва равшан инъикослар сизнинг учун – камёб нарса, унинг учун бу туйғунинг тусларини фарқ этишга сизнинг тажрибангиз йўқ.

Айнан бу каби англашиладиган  ўзгача бир оқибат, тадқиқот, кашфиётларга йўл очади. Бу мисолдаги янглиш талқиннинг мавжуд бўлиши сабаби “қисм” иборасинин мазмунидаги ноаниқлик эмас, балки  кўпроқ РаИ ни  бошдан кечириш тажрибасининн йўқлигидир. Ранг ва шаклни фарқ этишни машқ қилмаган киши бутун япроқларни бир хил деб айтади, аммо барча болалар ранги ва шаклини фарқ этиш ўрганишлари шарт, чунки агар она “мовий пиёлани келтир” деган вақт сиз унга зангори бўлганини келтирасиз, СҲ порциясини оласиз ва мовий ва зангорини фарқ этишни бошлаш учун сизда бир стимул бўлади.

Осон, аммо типик бир мисол: сиз офисда ўтирган вақт биласизки, ойна ортида – шовқин, ифлос шаҳар, деворнинг ортида ҳам – тўмтоқ, чекланган инсонлар бор. Аммо деворнинг ортида ва ойна ортида бошқа нарсалар ҳам бор – океан бор, тайга, тоғлар, ҳайвонлар бордир – сабаби булар ойнадан кўринмайди, аммо бу орада бор ва сиз буни биласиз, чунки саёҳат этган ва кўргансиз. Нима учун ўшанда сиз РаИ билан резонанс этадиган нарсалар ҳақида тушунчаларни ўйламасликни танлайсиз? Одат сифатида. Талқинларнинг иккиси ҳам сизнинг дунёга доир тасаввурларингизга тескари келмайди, шунинг учун амалиётчи офис деворининг ортида океан, тоғ тепелари, майсазор ва ўрманлари бор бўлган билишни танлайди.

Кўриб чиқилиши жуда узоққа борувчи оқибатларга эга яна бир мисол. Философлар нима деса десин, аммо бутун инсонлар (ва бу философларга ҳам дахлдор) субъектнинг ва объектнинг бор эканлигига сонсиз бир шаклда ишонишади. Бир пайтнинг ўзида бу бизнинг инъикосларимизнинг бир талқинидир. Изоҳ сатҳда ётибди, бу ерда ҳеч бир теран таҳлил керакмас. Ўзингиз боқинг: бор бутун инъикослар – уларнинг бор бўлишларидан бошқа ҳақида яна нима айтиш мумкин? Мана нима: уларнинг фарқлиликларига ишорат қилиш ва бу фарқлиликларни тасвир қилиш мумкин. Бу, шубҳасиз, шундайдир ва бу билан биз тез-тез шуғулланамиз ҳам – фарқлиликларга ишорат этамиз, фарқли инъикос гуруҳларига фарқли номлар берамиз, уларни кундалик ҳаётга ва амалиётга қўллаймиз ва ҳоҳлаган оқибатларни оламиз. Табиийки, биз ҳеч бир вақт “чегара” деганни кашф этмаймиз, масалан: “курси” – бу оёқлари, бу оёқларда бўлган ўтирғичи ва ўтирғичга бириктирилган суянчиғи бор нарса. Мебель дўконида “курси” деб номланган, аммо ўзи билан бизнинг таърифимизга мос келмайдиган бир буюм бўлиши мумкин – бу, масалан, “пуфик” бўлади – оёқсиз, суянчиқсиз ва “ўтирғич” тасвирига унча ҳам мос келмайдиган нарса. Шу каби у “ёстиқлар” бўлимига ҳам оид бўлиши мумкин. Бу, ҳар кишига анлашилади, ва бу каби бир ноаниқлик кундалик фаолиятларда ўзи истакларимга рухсат беришимга ҳеч ҳам халақит бўлмайди, унинг учун биз бу йўлдан фойдаланишда давом этамиз – биз инъикосларни гуруҳлаштирамизи ва уларни қандай белгилаш ҳақида шартлашамиз.

Давом этаман. Мен “менинг қўлим” ибораси билан нимани атайман? Аниқ бир кўриш инъикослари, ҳислар, тактил инъикослар жамулжамлиги. Мен, “унинг қўли” ибораси билан нимани атайман? Бир оз бошқа бир инъикослар жамулжамлиги. Аммо шунчаки бир ишорат, аммо биз қандайдир “ўзимиз” ва “уни” аклимизда якунлаймиз, бир пайтнинг ўзида “мен” ва “у” деган шундай бир инъикос йўқ? Ва, “дарахт” қандай бир нарса? Бу ҳам баъзи бир бир инъикослар жамулжамлиги. Ва, қандай асосларга таяниб биз “дарахтнинг” бир “объект” эканини айтамиз? Чунки, “объект” деб ҳеч бир шундай бир инъикос йўқ балки, сабаби “дарахт” ибораси билан кўрадиган аниқ инъикослар бордир, аммо булар “менинг” инъикосларим – пўстлоқ ҳисси, япроқ таъми – чунки булар бу ерда, “менда” мавжуд, “дарахт” эса қандай нарса? Тушунарли эмас. Мутлақо равшан,  чунки “мен”, “сиз”, “объект” – бу, сабаби инъикосларни белгилаш тарзидир! Айнан шу каби ҳам мен ўз- ўзим билан шахмат ўйнашим мумкин қораларнинг ҳамласидан сўнг майдонга келадиган фикрларни “мен”, оқларнинг ҳамласиндан сўнг майдонга келадиган фикрларни ҳам – “ракибим” деб рамзий ажратаман.

Ва, бундан нима чиқади? Шундай нарса чиқадики, бу дунёни маълум кўриш тарзининг бутун ташқарига бу қадар ҳалокатли бир шаклда чиқади, чунки буни сабаби биз ташқарига итарамиз, қабул қилиш истамаймиз, ташлаб юборамиз, шу тариқа самимиятсизлик, қўрқоқлик ва тўмтоқликни ўстирамиз. Фикрни ва равшанликни тугал фарқли инъикослар эканлигини эслатаман. Фикр юритишларнинг оқишини формула қилиш ва ақлан англамоқ – осон, равшанликни бошдан ўтказиш учун эса ўзгача ғайратлар керакдир – тўмтоқлиликни асослашга ғайрат қилмаслик, самимиятга йўналган ғайратлар. Ва, агар бир инсон жуда, жуда самимий бир инсон бўлса, агар у, чўкаётган киши хасга ёпишгани каби, равшанликка йўналса – унга бу жумлаларни сабабини ўқиш етарли бўлади ва  у дарҳол  дарҳол равшанликка қовушарди, шу тариқа “ноиккиланишга эришиш”га ҳам эга бўларди. Аммо, бу каби инсонлар йўқ, шунинг учун мен оралиқ амалиётларга – оралиқ равшанлик оролчаларини яратишга ҳаракат қиламан.

Агар бир инсон “ ноиккиланишга эришиш ” ини айтса, у  бу  билан ҳар қачон ҳар  дақиқа СҲ ни бошдан кечиришиши ва жуда порлоқ РаИ да танаффуссиз яшашишини баён этади, ва, табиийки, агар чексиз бир тўмтоқликка тугал ботилмаса инсонни ҳар  қандай соғлом ақлга зид равишда хаёлотда тамомланмаса, унинг учун ёлғонини фош қилиш жуда осон.

02-01-12) Бир концепцияни таърифланг, масалан: “Эрим изтироб чекади, чунки мен дўстим билан ўйнашлик қиламан, демак, мен унинг изтиробларига айбдорман”. Уни шубҳа остига олинг: “мен унга изтироб бераяпманми, наҳотки? Мен шунчаки ўз севинчли орзуларимга риоя қилаяпман ва мен буни унга англатдим. Менинг хулқимни бир ҳақорат, унга нисбатан бир эътиборсизлик сифатида талқин қиларкан, наҳотки унинг ўзи мени изтироб чекишга мажбур қилмаяптими?” Бунга қарши бир далил бўлиши мумкин: “Ҳа, у айнан бу каби талқин қилади, аммо бу унинг комил эмаслигидандир, нима учун ҳозир унга азоб бериш керак?” Бунга, кўплаб кишилар мендан бир нарсалар исташлари ва, ҳар ҳаракатим билан мен тинимсиз кимгадир изтироб “бераман”, бу каби изтироблардан инсони қутқармоқ учун бир усул йўқ, аммо у буни ўзи – ўзи ғайратлари билан  қилиши мумкин, деб эътироз қилиш мумкин. Эрингиз 10 та қоидага риоя қилишингизни истайди ва сиз уларга уриниб кўришингиз мумкин, аммо сизнинг севинчли орзуларингиз қурий бошлайди ва улар билан баробар ҳаёт севинчи, у эса жуда тез орада янги қоидалар яратади ва бу қоидаларни бажармаслик унда яна чекланиш, араз, хавотир ва бошқаларни “чақиради”. Бу, шунчаки унинг бошқача яшашни истимаслигини кўрсатади. Яна бир акси далил: агар у изтироб чекса ва изтироб чекишни истаса, изтироб чекмаслик учун том маънода қандай ҳаракатлар қилаяпти.

Далил ва акси далил занжирини узоқ давом эттириш мумкин ва айнан буни қилишни тавсия этаман, далилларни, акси далилларни, акси далилларнинг аксиларини мумкин қадар энг кўп рўйхатини олиш керакки, ҳеч бир нарса сояда қолмаслиги,  билишингиз керак ҳар бирлини билишингиз учун.  Бошқа инсонлар билан суҳбат қилинг – балки уларда сизнинг топилган “рози” ва “қарши” далилларингиз жуда кўп бўлаши мумкин.

Натижада шу нарса аён бўладики, ҳеч нарсани исбот қилишнинг иложи  йўқ –далиллар ва акси далилларнинг занжири ниҳоясиз, аммо агар сиз  сизнинг айбингиз гўёки исбот қилингани каби яшасангиз, ўзгармай қоладиган нарса –бу сизнинг гуноҳ ҳиссиётингиз. Концепцияга ҳужум қилинг: давомли сифатида бу мавзуга қайтинг ва, такрор ва такрор далилларни кўздан кечиринг, эрингизнинг изтиробларига сизнинг “айбдор” эканингизни тушуниш учун сабаблар бўлмаслигига доир равшанликни эришинг. Бу вазиятда айбдорлик туйғусини ҳақли қилиш учун асосларнинг йўқлигига доир равшанликка айбдорлик туйғусининг барибир майдонга келишига доир равшанликни қарама-қарши қўйинг. Бу машқни 100 ёки 1000 сафар такрорланг, айб учун идрокий асослар керак бўлмаслигини, айбдорлик туйғусинин эса мавжуд эканини қайд этинг, токим бу вазиятда айбдорлик туйғусидан янги озодлик даражаси билан ҳамроҳ келадиган равшанликнинг янги сифати майдонга келгунга қадар.

Табиийки, концепцияни на далиллаш, на рад этиш имконсиздир, чунки  аниқ белгиланмаган терминларни қўллайди: “айбдор”, “одил”, “керак”. Масалан, “ишқ” ибораси остида ҳар киши инъикосларнинг эркин тўпламини кўзда тутади, кўпинча рашк, тажовуз, ўзингизга ачиниш каби СҲни бузадиган инъикосларни ҳам дахлдор этади.  Ҳеч қайси инсон қандай инъикослар тўпламини “ишқ” ибораси билан аташини тушунмайди. Бу, “ишқ” ҳақида суҳбатлашиш, уни баҳслашиш, бир-бирларини “тушуниш учун” инсонларга халақит бермайди, ҳолбуки сўз учун асос нима экани ҳақида  тушунарли бўлмагунча ҳеч нарса равшан бўлмайди.

Бунинг каби бутун паразит ибораларни сизнинг учун баъзи бир бир мазмун ташкил этадиган иборалар билан алмаштирмагунча идрокий равшанликка эришмоқ имконсиздир ва, бу каби бўлиш билан баробар, бу каби концепциялар ҳукмдорлигидан қутулиш учун юқорида айтилган усул билан эришиш мумкин. Далиллар ва акси далилларнинг баъзи босқичларидан бирида концепцияни маъносизлиги юзага чиқиши мумкин.

Мубҳам концепцияларнинг изчил сифатидаги таҳлили ҳам уларнинг маъносизлигини жуда тез юзага чиқаради. Масалан, шундай бир саволни ўзимиздан сўраймиз: “Инсон қачон ўзгарса – у бошқа бўлиб қоладими, ёки ўзидек қоладими?” Осон бир савол, шундай эмасми? Кимдир, ишончли бир шаклда “бу ўша киши, шунчаки ўзгарган”, дейди. Бошқа бириси ҳам шундай ишончлик билан “бу бошқа бир инсон, чунки у ўзгарганди”, деб жавоб беради ва бу ишончлик олдида ўзга концепциялар ўсиб чиқади – ҳар кишида ўзига хос. Бу саволни эътиборлилик билан кўриб чиқамиз.

Агар фикрлар, туйғулар, орзулар, ҳислар ўзгарса (гавданинг ҳолати ўзгаради, демак, ҳислар ҳам ва ҳатто гавданинг кимёвий таркиби ҳам ўзгарган – молекулларнинг баъзилари уни тарк этти, бошқа бирлари пайдо бўлди), демак, бу ерда бошқа- бошқа бир инъикослар тўплами, яъни бошқа бир инсон бор, фарқ жуда катта бўлиши мумкин – тақдир, бир сония сўнг нафратга, қучоқлаш орзусу – урмоқ орзусига айланиши мумкин – булар барчаси равшанга ўхшайди. Ҳар нима тинимсиз ўзгаради. Аммо, агар инсон ўзгарса – ўшанда, мақсадга бирининг интилиши, унга эса бошқа бирининг эришмоғи келиб чиқадими? Қошиқни оғзимга мен келтираман, у эса бошқа бировнинг оғзига тушадими? Омад бошқа бир инсонга келади, омадсизлик бошқа бир инсонга – “мен ўзим” бошқа ҳеч бир натижага эришмайман, чунки унга эришадиган “у” ҳам ундан бошқа фойдаланмас – бу, яна бошқа бир инсон бўлади… Бу хулосага ҳеч бошқа инсон рози бўлмайди, гарчи бирлари ўзларини рози бўлаётгандек тутишса ҳамки, ўшанда ундан сўраш мумкин – нима учун у  охир-оқибат бошқа бири фойдаланса ҳам ўзи мақсадларига интилишда давом этаверади. Агар у “мен учун фарқи йўқ” жавобини берса, унинг нарсасини шунчаки ўзингизга олинг – чунки ўшанда бошқа биров унинг меҳнати оқибатларини олиб кетишининг унга фарқи йўқ эмаслигини кўрарсиз. Демак, бу ерда равшан ҳеч нарса йўқ.

Энди инсон ўша каби қолган деб кўрайлик. Аммо бу ерда қарама-қаршилик бирдан пайдо бўлади – агар ўзгамас сифатида қолса, у ҳолда қандай ўзгариш ҳақида гап боради? Демак, на биринчи, на иккинчи вариантни танлашнинг имкони йўқ. Балки инсон ўз- ўзича, аммо ўзгарган ҳолатда қолади? Аммо нима ўзгармай қолади? “Мен” ми? Аммо “мен” инъикоси йўқ,  чунки мавжуд инъикосларнинг барчаси эса ўзгарувчандир.

Биз, умидсиз бир боши беркликка келдик, бунинг натижасида “инсон ўзгаради” ва “инсон ўзгармайди” мубҳам концепциялари ўзи аҳамиятларини йўқотади, тушунчалар ва ички мулоқотдан секин-аста  чиқиб кетади.

“Ўтмиш ва келажак” концепцияини қараб чиқамиз. Биз, “апельсин бор” деган вақтимиз, шунчаки “апельсин” фикрининг ёки “апельсин” қиёфасининг борлиги эмас, “апельсиннинг таъми”, “апельсин пўстлоғининг ҳисси” ва шу каби атайдиган катта миқдордаги ҳислар турли-туманлиги борлигини ҳам кўзда тутамиз. Агар ўтмиш мавжуд бўлса, у ҳолда “бу бир ўтмишдир” фикрларидан ташқарида ўтмишнинг ўзга инъикослари ҳам мавжуддир. Агар ўтмишда мен бошқа нарса, ҳозир эса – бошқа нарсани ҳис этсам,  ўшанда биз айнан ўзгариш майдонга келди деймиз.  Яни “ўзгариш” тушунчаси ўтмиш, ҳозир ва келажакнинг борлиги ҳақидаги мубҳам концепцияга таянади. Қиёслаш учун мен “кечаги мен” бошдан ўтказишим ва ундан сўнг “ҳозирги мен” билан солиштиришим зарур. Аммо буни қандай қилиш мумкин? Кеча бошимдан ўтказганларимни хотирлаш керакми? Аммо бу ўтмиш эмас, булар ҳозир, ҳозирги вақтда мавжуд фикрлар. Мен, кеча мен севинч яшадим, дейишим мумкин,  аммо бу “мен кеча севинчни бошдан кечираман” бўлмайди – бу ёки ҳозир мавжуд бор бир фикр, ёки барибир ҳозир бошдан ўтказаётган бир севинч бўлади. Ҳар турли инъикослар – бу айнан ҳозир майдонга келадиган нарсалар ёки, аниқроқ сифатида айтадиган бўлсак, бу бор нарсалар, чунки “ҳозир” ибораси, “олдин” ва “сўнг”нинг борлиги концепциясидан чиқади.

Бу ердан – осон бир хулоса: “ҳозирги вақт”, “ўтмиш” ва “келажак” иборалари шунчаки “ҳозир” бор инъикослар гуруҳларини белгилашади, “ҳозир бор мавжуд бўлмаган” каби эмас. “Ўтмиш” деганимиз нима, масалан, “бу кеча эди” фикри билан ҳамроҳ келадиган бир туйғу ва бу фикр билан ҳамроҳ этиладиган бир қиёфа эканлиги тушунилади. “Ўзгариш” деганимиз нима, шунчаки “бу каби эди, шундай ҳам бўлди” фикри билан ҳамроҳ келадиган бир қиёфа эканлиги тушунилади.

02-01-13) Концепциялари кетказиш учун энг осон усуллардан бири – уларни амалиётга текширишдир. Аммо бу усул қарайиб қўлланмайди, чунки ўзи тажрибаларини тадқиқот этиш ўрнига инсонлар уларни концепцияларга мослаштиришга уринишади. Агар сизда “гўзал бир қиз билан ишқ билан шуғулланиш – бу жуда ёқимли нарса” концепцияси бўлса, бу ердан сиз гўзал деб ҳисоблайдиган биров билан ишқ билан  шуғулланиш механик орзусу (МО) ибтидо олади. Аммо гўзал қиз рашкчи, туйғусиз, тўмтоқ ва ишққа нисбатан салбий бир ҳаракат бор бўлса ҳар сафар сиз буни “характер фарқи” билан равшанлайсиз, инъикослаётган нарсаларни унда тамомлайсиз ва инъикослашни истамайдиган нарсаларни ташқарига итаришда давом этасиз. Самимиятсизлик ва изчил таҳлил йўқлиги реаллик билан қарама-қарши келиш тажрибасини олмаслигингизга олиб келади – сиз хаёлингизда якунланган бир хаёлот билан танишасиз ва ундан ҳам айриласиз, оқибатда концепция ўзгаришсиз қолади ва ҳамма нарса бир доира бўйлаб такрорланиб туради.

Сиз агар физикчиларни кўпчилигини ақлли деб тушунсангиз, буни текширинг. Уларни ўрганинг, саволлар сўранг, жавобларини таҳлил қилинг. Сиз, агар файласуфларниг билсангиз, ёзганларини ҳам сирли эканларини тушинасиз, уларни самимий бир шаклда ўрганинг, гарчи, у қандай бўлса олса, кўришдан қўрқманг.

Ҳеч бир инсон билан биз реаллик бир мавжудлик каби мулоқот этмаймиз. Ҳар бирини биз шу ёки бу тарафга тўғри якунлаймиз, нима учун сўнгра бошқа бу уйдирмали қиёфа билан мулоқот этамиз. Бу, биринчи навбатда энг узоқ “таниш” бўлган кишилар билан юзага келади. Бу хаёлотлар атрофида энг турли хираликлар, жумладан боғлиқликлилик, рашк, майдонга келади, уларнинг атрофида механик ички мулоқотнинг (ИМ) бутун бир булутлари шаклланади ва, шундай бўлиши мумкин,  чунки сиз ўзингиз буни фарқламасдан ўзи ич мулоқотингизда ва ўз хулқларингизда ота-оналарингиз ва танишларингиз олдиде ўзингизни  ҳакли оқлашда давом этасиз. “Мулоқот” – ҳам реаллик мулоқотларда, ҳамда ИМда – хаёлотлар билан эканлигига кўра, табиийки,  ҳеч бир “изоҳ”, ҳеч бир “тушуниш” асло бўлмайди – хаёлот эски ҳолати билан мавжуд ва СҲ манбаси бўлишда давом этади.

Якунларни аниқлаш ва кетказиш учун жуда самарали бир усул, инсон билан секин-аста сифатида реал бир яқинлашувдан иборат, бу яқинлашувнинг сиз унинг “портресини” чизасиз,  унга нисбатан ўзи ҳаракатингизни кўрасиз – масалан, интернет танишувларда қарашни аввалига киши мактубига кўра оласиз, сўнг – иккинчи мактубига кўра, сўнг фотосуратига кўра, сўнг иккинчи фотосуратига кўра, сўнг кўпроқ теран бир ёзишма оқибатларига кўра, сўнг ҳам – телефон мулоқоти оқибатларига кўра, сўнг – шахсий  оқибатларига кўра ва бошқа. Кишига нисбатан ўзи ҳаракатини кўринш даражаcини сифатлар рўйхатининг борлиги енгиллаштиради – рўйхатларни кўздан кечирганди ва номини берасиз. Дастлабки оралиқ оқибатлари бир-бириндан жуда фарқли бўлади, аммо тамомлашлар ва ташқарига чиқариб ташлаш тажрибасини эдиликда кишига нисбатан сизнинг илк ҳаракатингизга кўпроқ  уйғун тушади.

Сиз, нақадар порлоқ СҲ бошдан кечирсангиз, хулқларингиз шу қадар кўпроқ автоматик бўлади, инъикосларни фарқ қилиш ва уларнинг изчил таҳлили ҳам шунча мураккаб бўлиб боради.

02-01-14) “Ёлғизлик” ёки “инсонлар орасида бўлиш” талқинларининг мисолини қараб чиқамиз. “Ёлғизлик” иборасига қандай бир мазмун беришга боғлиқлик сифатида бир талқинни бошқа бировга алмаштириш осон. Инсонлар орасида бўлиш ўзини ёлғиз сезиш, бу отли СҲни бошдан ўтказиш мумкин, бошқа тарафдан ҳам, бўш бир хонада бўлиб, ўзини қандайдир инсонлар парчаси парчаси оид деб ҳисоблаш ва, танловига кўра, балки СҲ, балки РАИ ни ҳам бошдан ўтказиш мумкиндир.

СҲ билан амалга ошириладиган даврли инъикослаш амалиётига аналог сифатида биз талқинларга нисбатан бу амалиёти қўллашимиз мумкин. Натижа – талқинларнинг юзага келиши автоматизмининг заифлашуви, идрокий равшанликка эришиш имконининг майдонга келиши ва равшанликни бошдан кечириш порлашларининг намоён этилиши.

02-01-15) “Мен” ибораси билан номлана биладиган аниқ бир инъикос борми? Туйғулар, фикрлар, ҳислар, орзулар инъикосланадиган бир “мен” қўшилади, орзу ёки фикрнинг бир инсонга “тегишлилик” инъикоси ҳам йўқ бўлгани каби. Бу вазиятнинг аниқ тасвири шундай: инъикосларнинг бутун тўплами орасида “мен” иборасини ўзига қўшадиган, аниқ нарсани белгиламайдиган фикрлар ҳам бор, яъни бу фикрлар, концепциялар вазиятида. Бу ноаниқликдан олислашамиз ва бу иборани танламаймиз. “Мен” – бу бир-бирлари орқали ҳеч бир шаклда белгиланмаган ва бир-бирларига қўшилмайдиган биз биладиган барча 5 инъикос туринин тўпўпловчи белгидир. Бу инъикос турларини белгилаш имконсиз, чунки “белгилаш” – бошқа бир нарсага олиб боришдир, бу эса бу вазиятда имконсиздир (масалан, туғма кўрга “кўриш” нима эканлигини тушунтириш мазмунсиз, буни нима шаклда изоҳласангиз ҳам). Шунинг учун уларни шунчаки навбатлаш мумкин. Бу 5 инъикос турларидан ташқарида қуйидагилар “мен” таркибига кирмайди: ҳислар, туйғулар, орзулар, фарқ этиш.

Физикавий ҳислар (бундан сўнг – “ҳислар”) – “физик вужуд” тушунчасида тўпланган бутун инъикос турларидир. “Физик вужуд” фикри – бир концепциядир, чунки, агар биз инъикосларимиз ҳақида самимий бир далолат доирасида қолсак, у ҳолда биз биладиган ягона нарса – бу ақлимиз томонидан “физик вужуд” тушунчасида тўпланган бир қанча инъикос – кўриш, эшитиш, таъм, тактил, сексуал  ва бошқа инъикосларнинг – мавжуд эканини эътироф қилиш. “Вужуд”ни кўриш – баъзи бир кўриш ҳисларига эгалик бўлиш демакдир. “Вужуд”га тегиниш – баъзи бир тактил ҳисларга эгалик бўлиш демакдир. Аммо, биз “физик вужуд” термини билан ҳисларни тўплашимиз каби, айнан шундай ҳам бутун туйғуларни “туйғуои гавда” термини билан тўплаш мумкин, фикрларни ҳам – “ментал гавда” термини билан. Одат сифатида биз буни қилмаймиз ва бу ердан ҳисларни фикрлар билан ва туйғулар билан хатоли сифатида қарама-қарши келтириш майдонга келади, чунки бунинг натижасида “гавда” реаллик нарса, “мен”нинг ана сифати, туйғулар, фикрлар ва орзулар эса – кам реаллик нарса, “мен”нинг иккинчи сифати сифатида миқдорланади. “Либосларни ечаман” инъикосидан сўнг кўпинча “сийналарни кўраяпман” инъикоси келади – бу, “сийналарни” “физикавий вужуд” бир парчаси оид учун асос ташкил этади. Аммо баъзан бу инъикослар бир-бировининг ортидан келишмайди – масалан, “сийнабандни кўраяпман” инъикоси келади, аммо бу ҳеч нарсани ўзгартирмайди, чунки идрок буларнинг барчасисини қарама-қарши мавжуд бўлмаган бир схемага аралаштиради. Ва айнан “телба” иборасини эшитаман” инъикосидан сўнг кўпинча “жаҳл туйғуси” инъикоси келади, баъзан эса у юзага келмайди, “мен ҳақиқатанн ҳам телбалардан бириман” ҳақидаги фикрнинг инъикоси бўлса. Мен, ҳислар тўпламини “ҳисларнинг гавдаси” сифатида номлаш, туйғулар тўпламини эса “туйғуларнинг гавдаси” деб номлаш учун ҳеч бир ақлли асосларнинг бўлмаслигини окўрсатишни истайман – бу, шунчаки бир одат масаласидир.

Фарқлантирувчи шуур – СҲ ни бошдан кечираётган ва РАИ бошдан ўтказаётганлар учун қарайиб тутиб бўлмас бир инъикос, унинг учун СҲдан, концепциялардан, механик орзулардан қутулиш ва РаИга эришмоқ учун амалиётда биз уни эътиборсиз қолдирамиз ва ҳозирча шунчаки тўрт инъикос типи ҳақида гапирамиз.

Энди, мисол учун, ўрмонни ташкил этадиган дарахтлар ва бошқа ўсимликларнинг тўпламини қараб чиқамиз. Ҳар одатий бир киши учун ўрмон, унинг иборат эканлиги нарсалар ташқарида, ўз-ўзича бир шаклда мавжуд бор нарса каби инъикосламаслиги равшан. Ўрмон – шунчаки бир исм. Шу каби “мен” – 5 “ўсимлик” турларидан ташкил бўлган бир ўрмоннинг исмидир. Бу даъво – озодлик йўлидир. Ҳаётингиз давомида сиз теран бир “мен”, “мен”нинг бир қатор яширин нарсалари, шуур усти, шуур ости ва, кириш имконсиз бошқа қоронғуликлар бор эканларини тушунгансиз. Буни ўта даража мураккаб, етишиб бўлмайдиган, чалкаш эканини, озодликка томон йўл фақат даҳо, “руҳан” жуда келишган бир инсон томондан топилади, беб тушуниб келгансиз. Ва бирдан “мен”нинг шунчаки 4 инъикос тури эканлиги аён бўлди ва тамом! Кадарли инсон йўқ – шунчаки хираликлар бор. РаИга йўналган инсон йўқ – шунчаки РаИ бошдан ўтказиш учун севинчли бир орзу бор. “Ҳеч инсон” тўмтоқ эмасдир – шунчаки, кетказилиши мумкин бўладиган бир тўмтоқлик инъикоси бор, агар уни кетказиш орзусу майдонга келса. Боғлиқлик бўладиган инсон йўқ, қутқармоқ учун инсон йўқ. Бу, айнан сонсиз девор ва камера қаторларини тасаввур этадиган бир маҳбусга, “сизнинг олдиингизда, ортингизда, ўнгингизда ва чапингизда, остингизда ва устингизда девор бор – аммо бу ҳаммаси!” деб айтиш каби. Шифт устида “шуур усти” бир девор йўқ  ва, ерни тешган патйтингиз унинг остида “шуур ости” девор бўлмайди – у ерда озодлик, у ерда равшан инъикосларнинг бепоён дунёси бор. Тушунасими – қанчалар севинч, ишонч ва азим беради маҳбусга бу хабар? Сиз – бир маҳбуссиз ва мен бу севинчли хабарни сизни билдираман: мен бу деворни буздим ва у ерда озодлик бўлди ва, ҳар истаган киши флйдалана оладиган бу осон қўлланмаларни ёзиб олгин. Бу хабардан завқ олинг, уни фикрланг, уни авайланг ва англанг: озодлик – жуда яқин бир ерда ва сиз уни эллаб олишингиз мумкин, агар ишга сабот, эътибор, қатъийлик ва олдиндан кўриш билан киришсангиз.

“Мен” концепциясини ўрганишда юқорида тасвир этилган усуллар қўлланиши мумкин, аммо уларга қўшимча сифатида мен яна бир усулни таклиф этаман – “йўқликни англаш” амалиётини. Бу амалиёт, “мен” концепциясининг эгалик эканлиги хусусиятига эга концепцияларни сўриб олиш учун самарали бир шаклда қўлланиши мумкин. Менда енгилмас кучли концепция бор эканини ўзингизга тасаввур қилинг: гўё менинг уйимда яшайди. Жуда эътиборли бир шаклда қараб, қулоқ солиб, ҳидлаб мен балки ҳеч бегемот барибир йўқлиги ҳақида хулосага келдим, ҳар қандай ҳолатда унинг борлигига доир ҳеч бир далил йўқ, шунинг учун бу далиллар чиқишига қадар мен бу ерда ун йўқ деб яшайман. Бу жуда осон, аммо бир қатор сабаблар туфайли биз инъикосларнинг орасида бир ҳайвонни – “мен”  бор эканлигига қатъий ишонамиз.

Аслида менинг амалиётим жуда осон. Келажак хаёлоти “фаровонликлар” учун тушунарсиз нарсалар билан шуғулланиш, сиз учун ҳозир тушунарли бўлмаган “фаровонликлар” келажакига ишониш керак эмас. Самимият йўли – бошқача: сиз, агар бир нарсанинг хаёлот эканини кўрсангиз, бундан айланиб ўтиш йўли йўқ, кўр ишончга қайтиш имконсиз. Амалга оширилган ғайратларнинг натижалари бирдан кўринади  ва сиз гўёки ҳозир улардан завқ аласиз: агар ҳозир СҲни кетказсангиз, ҳозир бирдан РаИ тўлқинини бошдан кечирасиз. Бевосита йўлда етакчилар ҳам  йўқ ва давомчилар ҳам  йўқ. Ҳар киши ўзи севинчли орзуларини таъқиб этади ва, равшан инъикос майдонга келган вақт, сиз ўзингизни бир кашшоф сифатида ҳис этасиз ва кашшофсиз.

“Мен” иборасининг шунчаки бутун инъикосларнинг белгиси эканлигига идрокингизни доимий бўлиши учун  тинимсиз ғайратлар– СҲни кетказиш устида ҳар сониялик буткул назорат ғайратларидан кам мавжуд бўлмаган ғайратлар керак. Ўз-ўзича бир шаклда бор бор бўлган мавжудни ўйлаб топиш одатини синдириш керак. Буни, мавжуд инъикослари саралаб, шуғулланиш менинг учун энг осон – бу бор ва бу бор, ва бу ҳам бор, бошқа ҳеч нарса инъикосланмайди.

Йўқлиги идрокига эришишда тўсиқлардан бири шундан иборат: “мен” ибораси дилимизга ўта даража соғлом бир бичимда кирган. Биз кун бўйи уни юзларча марта қўллаймиз, шу тариқа унга боғлиқ концепцияларнии асослаш керак. Унинг учун “мен”, “сиз”, “у” ибораларини қўллашдан воз кечиш жуда самаралидир, уларни аммо таҳмин этиш мумкин акс-таъсири маълум инсонлар билан мулоқотларда қўллаш керак  (масалан, ишда). Менинг, “мен” ибораси ўрнига “бу ер” иборасини қўлланишни истайман, “мен истайман” ўрнига эса “истак бор”, “мен ўйлайман” ўрнига – “фикр бор” дейиш мумкин.

“Сиз”, “У”нинг йўқлиги идроки амалиётининг аналоглари – ўзингизга, “гавда кўриниш”, “овоз товуши”, “сийналарнинг таъми”, симпатия, севги ва бошқае инъикосларнинг бор эканидан, “у” инъикосининг эса – бўлмаслигиндан ҳисоб берасиз.

Бу каби бир равшанликнинг натижасида одатий мавжуд бўлмаган бир инъикос майдонга келади. Унинг, “ёлғизлик” сифатида механик талқини майдонга келади, аммо бу, ёлғизлик эмасдир, чунки “ёлғизлик” – бу, “мен” эканлиги ва эришилмайди “сиз”лар эканлиги, бу сифатида ҳам СҲ бор бўлган вақт . Аммо бу янги инъикос “сонсизлик”, “равшанлик” ибораси билан резонанслашади. Сиз, ёлғизлик туфайли қўрқувда бўласиз, чунки унинг шунчаки бир совун кўпиги бўлиб чиққанидан, ажойиб  ва севинчли бир озодликни бошдан кечирасиз. Бутун ҳаётингиз, мақсадларингиз ва қадриятларингизнинг бир “томошабин”, бир “бошқаси”га  ишонч асосида қурилганини кашф этасиз. Инсонлар, мазмунсиз, сўнгсиз бир спектаклни ўлимларига қадар ўйнашади. Энди бу хаёлот ёрилди, хўш, нима? Сизнинг олдингизда, ўйноқи арслончалар каби, равшан инъикосларга, “биров учун” эмас ва “шундай эканлиги учун” эмас, тўхтатиб бўлмас  бир ҳавас туфайли, сизни олиб борувчи севинчли орзулар турибди. Бутун ҳаётингиз бўйича сиз ўз- ўзингиз билан шахмат ўйнадингиз: бир рақибни тасаввур эттингиз, енгдингиз, йўқотдингиз, жаҳл ёки мамнунлик, чекланиш ёки ялтоқликни бошдан кечирдингиз. Энди эса кўзларингизни кўтардингиз… Ҳеч инсон йўқ! Танлов бор бор – балки хираликлар учун чириб кетиш, ёки равшан инъикосларнинг поёнсиз, ҳайратланарли дунёсига саёҳат. Учинчи йўл йўқ.

“Субъектлар” ва “объектлар” ни ақлан тамомлаш одати ўта даража кучлидир, унинг учун самимият ғайратларнинг тинимсиз ғайрати керакдир (яъни инъикосларни тамомлаш ва ташқарига итариш, цензурасиз ва қийшиқ ойналардан холи равишда қайд этиш), янги одат – мавжуд бўлмаган инъикосларнинг бўлмаслиги, балки шунчаки бор инъикосларнинг бор эканларига доир равшанликни бошдан ўтказиш одатини – яратиш ва соғломлаштириш учун. Бу, фарқли вазиятларда фарқли меҳнат билан верилади. Диванда ўтириб буни идрок қилиш бошқа нарса ва, суҳбатлашга вақт, қаҳрли боғлиқ қичқириқлар ёки севгига тўла оғушлар инъикос этилган вақт – бошқа бир нарса. Ёлғон талқинлар пайдо бўлса, масалан, “ҳеч бир инсон йўқ бўлса, севгини бошдан ўтказиш нима учун керак?” Савол бир мазмун ташимайди, чунки “нима учун” иборасининг ўзи, қарор қиладиган бир субъектнинг борлигини кўзда тутади ва ҳамда назокатни бошдан ўтказиш орзус бўлмаслигини кўзда тутади. Аммо ҳар нима жуда осон – назокатни бошдан ўтказиш учун севинчли бир орзу бор, севгидан туюладиган завқ бор, бу инъикосни қувватлантирмоқ орзуси бор, севгини бошдан ўтказиш орзусини қувватлантирмоқ орзусу бор ва, бу орзуларни қуввати  ҳамма нарсани шундай қолдириш, СҲ ва тўмтоқлик қоронғулигига қайтиш орзуларининг қувватидан кўра зўр келади.

Бу равшанликнинг бириктирилишини қандай шартларда кўпроқ осон бир шаклда эриш мумкин – ғорда ёлғизликда қолибми ёки оламон орасида айланибми. Бу шартлардан эмас, балки сизнинг севинчли орзуларингизга риоя қилиш ёки қилмаслигингиздан келиб чиқади.

“Мен”нинг хаёлоти билан сиз ўзини икки турли алдатасиз – бир тарафдан, сизда ва бошқа инсонда “мен”нинг бор эканлигига ишониб, ўзга тарафданэса тошга, дарахтга, ўсимликда унинг бўлмаслигига ишониб, табиийки, бу  хатолидир, чунки “мен йўқ” деган шундай бир инъикос йўқ . Агар иборалардан бири ҳеч бир аниқ инъикослар тўпламини билдирмаса, биз бунинг ҳақида асло ҳесч нарса дея олмаймиз – нима “у”нинг бор эканини, нима ҳам “у”нинг бўлмаслигини. Туйғу, фикр, ҳис – бор, “мен йўқ” инъикоси эса – йўқ. Буни англамоқ мураккаб эмас. Шу тариқа, “мен” инъикосининг йўқлигига доир равшанликка эришиш амалиётининг аҳамияти “мен йўқ” инъикосининн ҳам мавжуд бўлмаслигидан ўзингизга ҳисоб беришингиздан иборат. Бунинг ягона амалиёти равшан фарқ этиладиган шуур бўлимида тасвирланган “дарё эмас, тоғлар эмас” амалиётидир.

Бу ёндашувни изчил қўллаб бир шаклда  механик фарқ этишда қурилган мубҳам концепцияларга доир равшанликни эришиш мумкиндир. Биз денгизда ётган бир тошга қараймиз ва, тош –  бошқа нарса, денгиз эса – бошқа нарса эканлиги ҳақида хулосага келамиз. Хулоса ушбуга таянган: денгиз ва тош орасидаги чегара кўринади ва бу чегара бугун ҳам, эрта ҳам ва бир йилдан сўнг ҳам бор. Ҳарир бир туманга қаралганда эса, туманинг – бир нарса, ҳавонинг эса – бошқа нарса эканини айтиш кўпроқ мураккаб бўлади, чунки туман, ноаниқ бир шаклда ҳавога эриб кетади. Ҳолбуки, тош ҳам миллион йилдан сўнг океанша эриб кетиши жуда яхши маълумдир, демак, бизнинг хулосамиз шартлидир. Бир кундалик умри бор бир мавжудот дунё ҳақида қандай ҳукмлар қилиши мумкин? У, дунёга доир шундай тушунчалар қилиши мумкинми, чунки булар биз учун буткул алаҳлаш бўлиб туюлади.

Бу саволга бошқа бир томондан қараймиз: биз, икки фарқли объектнинг борлигига доир хулосани уларнинг орасида бир бир чегара борлиги учун қиламиз. Аммо, кўз ва қовоқ орасида ҳам  кам бўлмаган чегара бор ва бу чегара тош ва денгиздаги суюқлик орасидаги чегарадан кам эмас – бу, инсони бир қанча фарқли объектдан тузилган дейиш учун асос бўладими? Расман буни қилиш мумкин ва биз нарсалар муҳитида шундай ҳам қиламиз, аммо, бунинг ўз навбатида, инсоннинг шунчаки бир қанча объект тўплами эмас, бутун бор жуда мураккаб организм эканини ёдда тутамиз. Нима учун ўшанда биз тош ва денгизни икки фарқли объект сифатида номлаймиз? Одат сифатида. Бу мисолга концепцивий фикрлашнинг икки хил  стандарти яққол кўриниб туради.