Чарлз Дарвин 1809 йилда дунёга келди. У машҳур олим бўлиб, унинг “Турларнинг келиб чиқиши” ишларида дастлаб эволюция назарияси шаклланди ва ишлаб чиқилди. Ўша давр илмий ғоялари таянчига қарамасдан, 1859 йилда нашр қилинган ушбу назария илоҳиёт мутахассислари томонидан бўлган кескин ҳужумларга дуч келди. Дарвинга бошқа илмий ишлар ҳам таалуқли. У Вестминстер аббатлигида дафн қилинган. Қомусномада шу каби хат боши бўлиб қолишдан Худонинг Ўзи асрасин.
Мен бугун уйдан чиққанда, дарҳол субҳидамнинг ўзига хос ҳидини сездим-бу ҳид далолат берди, ушбу ҳид эсга солди, бу ҳид жавоб беришга ундади.
Ягона донишмандлик калтафаҳмлик, беъманилик ва аҳмоқликдир. Насиҳатгўйлик, пиетизм (ўта тақвадорлик), солипсизм, автоматизм, хунрезлик, гўштқиймалагич, деразатокчаси, милт-милт қилувчи телевизор- буларнинг қатори чексиз, бу қатор сеҳрли, бу тартиб мудҳиш. Кассадан йироқ кетмасдан пулингни текшириб кўр. Харидор доимо ҳақ. Қонун шафқатсиз, аммо бу қонун. Унга имкон берма, ҳамма жойга бурнингни суқма, олдиндан ҳовлиқма, бало келтирма. Шай тур. Етти ўлчаб бир кес. Мен ҳаётни севаман, мулойимликни севаман, эрталаб тўшакда керишишни ёқтираман, халос қилувчи дард сифатида ёлғизликни ҳис қилишни севаман, номаълум жойга олиб борувчи кумуш ип. Сариқ абажурларнинг, эски мебел, тухумсимон ромдаги тухумсимон шаклли суратлар ва япон вазачасидаги янги узилган гуллар гулдастасининг қандай уйғунлигига бир назар ташланг. Мана менинг хонам, қулайроқ жойлашиб олинг.
Ушбу бетон деворларни тишларим билан ғашиб ташлардим. Беринг ушбу вазани еб қўяй, ушбу шиппак билан халатни, мана бу жаннати кулбани ҳам. Ройишлик шаклидаги қутуриш. Телбанамо дарғазаблик. Ит нимани ўйлайди, қарағай дарахти қандай ўсади, типратикон қаерда яшайди-бизни инсоний табиат ўраб туради, бизни ўта ҳиссиётлилик ожизлигининг манфур кўланкалари қамраб олган. Мен бошқача кўра олмайман. Ит- унинг ҳўл бурни бор, ён тарафи баланд кўтарилади, думи силташ ёқасида, кўзлари ҳийлакор. Қарағай- унинг ҳам бурни нам, ён тарафи баланд кўтарилади, думи силташ ёқасида, кўзлари ҳийлакор. Буларнинг барчасини бошқача кўраман. Мен назар ташлайман ва бу лаҳзанинг мазмуни шу. Мен кўрмайман ва ҳаёт шунда мужассам, мен нафас олмайман, бунда менинг нафас олишим. Бундан бошқа қандай бўлиши мумкин? Кўзлардан отилиб чиққан юмшоқ жилмайиш-гулхан тутуни каби ёйилади-тозаловчи ва азоб берувчи.
Биз бўламиз, биз эришамиз, биз кўпчиликмиз, озчиликмиз, улар зарур, еттига саккиз, нима учун бунчалар мураккаб, шундай эмасми? Йўқ. Менимча-йўқ. Биз кузатиб борамиз. Биз доимо кузатиб борамиз, ва бизнинг изларимиз қўланса, уларнинг қўланса ҳиди бизга етиб олади ва буркаб олади. Ҳайқириқ бир лаҳзали, лекин унинг ҳиди чирик мияни анча вақт безовта қилади; кечинма сўнди, туғилмасдан, уларни у нима учун-уларда улар ҳиди бор. Ва уларга етарли. Майлига ҳид чиқарсин. Мен эса бунга чидайман. Фикр, агарда у кечинма ҳиссида пайдо бўлган бўлса-ўз ҳаётини сипо ва дид билан яшаб ўтиши ўлиши, ғойиб бўлиши лозим ва агарда унинг ҳаёти қўлдан бой берилган бўлса-бир лаҳза, унда бир лаҳза бўла қолсин, агарда кун бўлса- кун бўла қолсин-у аёл ўлади ва менда из ҳам қолдирмайди, ва ўзи бошқалар йўлини тўсмайди, мақбара бўлмайди, тугун билан тугмайди.
«Ҳозирча бу учликдан ҳар бири ўз хусусияти билан хотималанар экан, у учқун на ота, на ўғил, на муқаддас руҳ билан, на учлик билан чекланади. Чинини айтаман, бу дунё илоҳий моҳиятнинг мевали табиийлиги билан қаноатланмайди. Яна айтаманки, нима яна жарангласа янада ажибдир: мен ҳақиқат учун қасам ичаманки, бу дунё ҳеч нарса бермайдиган ва ҳеч нарсани ўзига олмайдиган илоҳий мавжудликнинг анча жўн кўчмаслиги, ҳаракатсизлиги етарли эмас; ва яна кўпроқ: ёруғлик билишни жуда истайди, бу мавжудлик қаердан пайдо бўлади, у жўн ва содда асосни жуда истайди, қаердаки ҳеч қандай фарқни кўрмайдиган, қаердаги на ота, на ўғил, на муқаддас руҳ бор бўлган жой, сокин саҳрони жуда истайди; ички томон қаърида, ҳеч кимники бўлмаган монахлар масканида – у ерда бошқа ёруғлик қаноат топади ва у ерда у ўзича бўлгандан кўра анча ёлғиз; ёки бу ерда асос – шунчаки хотиржамлик, тинчлик, ўз ўзича ҳаракатсиз. Худди шу билан тозаланган, ёришган руҳ илоҳий қоронғуликка, жимликка ва ақл бовар қилмас ва ифода қилиб бўлмас ёлғизликка чўмади; ва бу чўмишда бу билан барча бири бирига ўхшашларни ва ўхшамасликларни йўқоатади ва бунинг тубида руҳ ўзини ўзи йўқотади ва бошқа на Худо тўғрисида, на ўзи ҳақида, на ўхшашлар, на бири бирига ўхшамасликлар, ҳеч нарса борасида билмайди; негаки шундан бошлаб у Илоҳий яккаликка чўмди ва барча фарқларни йўқотди».
Менга –сен разилсан, сен ярамас, сени янчиб, сўйиб ташлаш керак дейишади- менга фақатгина тинглаш қолади, тинглаш ва тушниниш қолади-тубсиз жарлик қолади. Ажойиб оқшом олди осмони, зич булутлар, янги игнабаргли чакалакзорлар, ерга тушган барглардаги қорлар. Сен ҳозир- бу орзу қилиш мумкин бўлган, баъзан кўриш мумкин бўлган, ҳис қилиш мумкин бўлган, лекин бирлашиши мумкин бўлмаган шундай гўзаллик. Ўрмон каби-у ёнимизда- лекин у меники эмас, тоғлар каби – улар менинг қалбимда, бироқ мен улардан йироқман-сен ҳозир менинг учун ҳам денгиз ҳам тоғлар, буларнинг барчаси сенсан-шундай миттигина қизалоқ..
Қуриб бўлган новдада гуллар бор.
Ариқлар шовқинида, вагонлар гумбурлашида, барглар шитирлашида, йўқ-йўқ, ҳа номаълум мусиқа асбобларининг ғаройиб мелодияси чалинади-оҳангсиз, инсонга одат бўлмаган хислатларсиз. Бошқа оҳанг ҳам бор – ҳеч қандай инсоний нарсалар билан оғирлаштирилмаган бир лаҳзалик кечинмалар уйғунлиги (шу билан бирга улар ўта инсоний ҳамдир), баъзан жуда улкан, инсон ички қулоғи учун тоқат қилиб бўлмас тақдир оҳангидан ташкил топади. Унинг товушини ким эшитган бўлса у биладики, – кўп сонли дунё товуши билан ижро қилинувчи бундан бошқа улкан хор йўқ, у биладики, бу ерда у сир тутилган сир билан дуч келади-у дунё юрагини қўлига олади.
Баъзан менга шундай туюладики, гўй мен йўқман. Ҳа бутунлай йўқман. Менга сезиладики, шамолнинг енгил шиддати менинг мавжудлигим чангини тўзғитиб юборади ва баргларни ҳовли тозаловчи каби йўлаклардан супуриб ташлайди – мен томонимдан атаб ўтилган нарсалар ҳам супуриб ташланади. Мен яратган нарсага қайтаман-ерга, шамолга, қорга, қизиқувчанликка. Кўзларим олдида хиралик билан мана бундай манзара чиқиб келади- гўёки тоғдаги узоқ кулбада бевақт ўз юраклари тубида қисмати – ақл бовар қилмас бўлган қариялар бўлади, ва уларга англашнинг номаълум оқимларини бирлаштириш ва барчага тақсимлаган ҳолда тирик мавжудликни яратиш ҳаёлоти келди. Бу эса инсонга унинг мавжуд эканлигини айтишга имкон беради- ҳар бири бу ўйинчоқни қўлидан келганча тақсимлади-ҳис қилиш, таассурот, эсга олиш, фикрлар, севги-ҳар бири нимадир берди ва инсон пайдо бўлди. Улар ҳаёлоти тўхтаса ва ўйинчоққа қизиқиш йўқолса бирон нима қоладими? Оқимлар ортга қайтади ва мен шунчаки бу лаҳзади ғойиб бўламан. Менга улар бу масалани ўзим ҳал қилишимга имкон бергандай туюлади-мен улар учун етарли равишда қизиқарли бўламанми? Ўз самимийлигим кучи билан уларни забт эта оламанми?
Мен Matia Bazarни тинглаганимда, мени ўлимнинг мана бундай ширин ташналиги қамраб олади. Балким, бу умуман ўлим эмасдир? Балким- бу айнан ҳаётдир? Юрак қисилади ва мен ўзимнинг ичим тубида қуёшнинг шуъласини кўраман. Беихтиёрий севги ва ўлим-улар бахтнинг ғазабли чайқалишига томон қўлма қўл, яқинликда боради.
Эҳтимол, мен кулгили кўринарман. Балки ёлғизлик ва соғиниш учун восита изловчи сифатида, қалб истеъмолчиси бўлиб кўринаман, Ҳеч нарса шу қадар яқин, шу қадар ёнма ён ётганини шунчаки кўрсатишни исташимни қандай тушунтириш, қандай айтиш мумкин…
Бир от ва бир типратикон Кронштадтдаги туманда сайр қилиб юрарди, ва у ерда улар учун биргина япроқ бор эди, ва бу Луи-де-Бройлга ўхшаган менинг ёшликдаги тушларим каби япроқ учиб олдига борар ва қайта учиб кетарди-бу гўё ҳиндиларнинг пениссимон рамзи каби, шама қилиб бўлмайдиган нарсага шама қилди, яъни, умуман, бўшанглик ва қаҳри қаттиқлик супурилувчи ёпроқнинг ушбу қайғули манзарасида мавжуд эди. Мен туш кўрдим: семиз ўргимчак оёқларини осилтириб ўтирарди. Бир икки ой аввал мен эркакнинг бунга зид исму шарифига эга қиз билан танишдим. Ўшанда мен буни ёздим, ва ҳозир очилиб қолди. Андроген бошқача таъсири. Жинсий стерео. Қиқир қиқир кулувчи ехидна. Мазали купорос. Шундай қилиб, ўргимчак бизнинг устимиздан кулди, у одамларни виждон билан аташи тўғрисидаги хунук маълумот устида кулди. Виждон- қадимги замбуруғ-замбуруғ каби, аслида эса – ҳақиқий целлюлоза. У гўё руҳиятнинг бир қисми, аслида эса –шунчаки целлюлоза. Мана мен нима ҳақда жиддий ўйлайман. Бутунлай жиддий. “Сенинг ким деб чақиришади”- деб мен ундай сўрадим.? Асосийси-қаерга? Агар чақирса, унда шубҳасиз қаергадир. Инсон нимани ҳис қилиши лозим, эҳтиросли тарзда ўлимга чорланган инсон? Оёқларим тагида сирғаниб кетувчи қорни, оғаётган музни эслайман, ва қатъий қарор: “Агарда менинг мушукларим мени ушлаб қола олмаса-музга тишларим билан чирмашаман”. Музўярларни байроқ каби кўтариб, мен мени ҳеч ким чақирмаган жойга бордим-ва у ерда мен бахтли бўлдим. Цинандали водийсида гуллаётган анорларнинг сувдай сероблиги. Фудзи нишабидаги гуллаётган сакураларнинг тўлқини-ўша шиллиққурт ўрмалаяптими ёки ўрмалаб келдими ва шу билан бир лаҳзалик шеърлар даври ва абадий севги даври охир бўлдими?
Оқим каби бўлиш, ариқ каби бўлиш-шунчаки оқиш.
Жазирама иссиққа қарамасдан эски резина сапогларда, қўлларида ифлос пақир кўтариб кўча бўйлаб юрган қарияга боқаман-унинг кўзларида ҳеч нарсага энди эришиб бўлмаслиги, ҳеч қандай мақсад энди унинг миясига кирмаслиги-уларни рўёбга чиқаришга на куч, на вақт борлигини тушунишини кўраман. Ҳеч нарса йўқ-фақат ҳозир мавжуд бўлган нарса бор-бу кўча, қиздирувчи жазирама иссиқ, унинг миясида дунё акс этади ва ҳеч қандай из қолдирмайди-гўё кўлмакдаги ой акси каби. Бунда тўхтатиш лозим бўлган бирон нарса бор. Бутунлай тўхташ. Шундай тўхташ керак бутун дунё тўхтасин. Иложсизлик даҳшати эмас, буни ҳаёт кучи сифатида олиш учун бу билан мослашиш мақсадида ҳали куч мавжуд экан буни ҳозир бошдан кечириш керак.
Ҳаётни хавф-хатарга қўйиш, таваккал қилиш-қандай майда иш. Бутун атрофдагилар фақат шуни қилади-қандай қилиб уларни истеъдодсиз бемаъни ҳаёт кевчириш деб яна қандай аташ мумкин. Мана ҳаётни таваккал қилиш, хавфга қўйиш- ана шундай бўлибди-да!
Бирдан кўтарилган қаҳқаҳа, ўрма қамчи зарби, қичқириқлар, ишоралар, узуқ-юлуқ булутлар, чириган ўтлар ҳиди-шундай қилиб мен ўз ақлимни тинчлантирдим.
Мусиқа бўлмаганда- самадхи оҳанги, фикрни бир жойга тўплаш оҳанги пайдо бўлади, эҳтирос бўлмаганда-самадхи эҳтироси вужудга келади, ақл бўлмаганда- самадха ақли вужудга келади. Буларнинг уччаласи ҳам пайдо бўлса, улар ҳалок бўлади ва самадхи пайдо бўлади. Самадхи пайдо бўлганда, бошқа ҳеч нарса айтиб бўлмайди.
Бугун эрталаб уйдан чиққанимда-мен қандайдир бир ҳидни ҳис қилдим- бу қушлар сояси ҳиди эди, бу яқин турган дарахтнинг шитирлаши ҳиди эди, бу асфальтдаги ёриқнинг ҳиди эди.
Кўрлар фақат кўрларни кўради, карлар фақат карларни эшитади. Мен балки бу ерда ҳеч нарса кутмайман. Ҳар кундан ҳаммаси яна илгарига. Нимадир қайтмас ҳолда сирпанади ва мен ичимда нима бўлса, барчасини бутун танам билан, бутун вужудим билан ҳис этаман. Очилиши учун кўзни тешиш ярамайди. Ичдан очилади, ичдан келиши керак, бу ичдан дегани, бу эса қайтиб келиши учун кетиши зарур дегани. Шундай қилиб баҳридан ўтинг.
Қаергадир етиб келмайдиган ақл ҳолати. Фикр туғилмайдиган ақл ҳолати, океаннинг тоза юзаси, намоён бўлган чуқурлик. Ташланган тош дарҳол сув тубига шўнғийди ва ғойиб бўлади, сувлар эса фақатгина улар устида урилади ва тўлқин йўқ бўлади. Сув устида эгилган одамнинг юзи ортида тубсиз чуқурлик бўлган ўз аксини кўради.
Мен ноодатий кечинмани қидириб кўришга ҳаракат қиламан. Мисол учун, мени ҳозир ўлдиришади деб фараз қилиш бунда совуқни қамраб олиш, менинг танамни қабул қилиши керак бўлган сийрак ўрмонзор эса абадийликнинг ифодалаб бўлмайдиган хушбўй ҳидиннг аломатини ўзлаштиради. Бунда истеъмолчилик ҳаёлотининг шунчаки шиддатлилиги борми? Бундай деб ўйламайман. Тўғриси бу усул дунёни ҳис қилишнинг янги торларига тегиб ўтади, идрок қилиш стереотипидан чиқиб кетади. Ҳиссиёт янги ва шаффоф-улар орқали борлиқнинг, турмушнинг бевақт ўзагининг пўлат рангини кўра бошлайман. Ёки мен самадхида дарахт тагида ўтираман деб фараз қиламан-бунда ҳар қандай ёлғон жавобгарлик, маъсулият кетади, балким ҳатто самадхи пайдо бўлади. Кечинмаларнинг баъзи мажмуи гўё идрок қилишнинг номаълум жиҳатларига қараб қўзғалади.
Бундай жамулжамликни тузиш санъани сўзсиз ажойиб санъат ҳисобланади, бошқа томондан балким бунда ҳар қандай санъатнинг моҳияти мавжуд. Шубҳасиз, ҳар бир киши буни ўзи учун топади, шу нарса ҳайратлики, баъзан кўпгина бошқа одамлар бунда шундай натижа топишади. Япон хоккуси ва танкасида ўз аксини топган санъат шакли мен жуда яқин. Бир қатор тимсоллар-ва бошқача кечинмага силжиш. Савол-менинг идрокларнинг кетган ўша дунёлар не қадар турлича? Унда сўзсиз лоақал битта умумийлик бор-бу мен дунёни бошқача идрок қилишимдан қойил қолишнинг ўзи. Идрокни силжитиш одати мени менга анча хос бўлган –самадхига йўл топишимга тайёрлайди.
Диққатни бир жойга тўплашга ва ўз ичига шўнғиш – ақл фикр, ўй билан тўлиб тошса, оғирлашгандагина у эшитилади. Фикрлар пайдо бўлгунга қадар, ақл ўз табиати бўлгани каби бўлса-тўсиқ йўқ. Тўсиқнинг ўзи-бу ҳеч нарса, оқим ўртасида туради ва унга ҳалақит беради. Агар оқим бўлмаса, ҳалақит ҳам бўлмайди, ўшанда оқимнинг йўқлиги ва ҳалақитнинг мавжуд эмаслиги ҳам бўлмайди. Айнан ўшанда оқим амалга ошади.
Ким билса-ўша тушунади. Нима учун мен ҳозир самадхида эмасман? Умуман олганда саволлар бўлганда ўзимга беришни истаган ягона савол мана шу.
Бугун эрталаб уйдан чиққанда- аллақандай ҳидни ҳис этдим-бу ўлим ҳиди эди. Юрагимнинг ўзида мени енгувчи, шикаст берувчи нарса-бу барча бўлиб ўтаётган воқеаларнинг бир лаҳзалилиги. Менинг дунёмда ҳеч нарса мустаҳкам эмас. Ҳамма нарса мустаҳкам ва қатъий ва аввалдан белгиланган ва қарздорлик ёки қўрқув ҳисси билан боғлиқ бўлган жойдаги одамлар дунёсида – у ерда янада ёмонроқ. У ерда умуман чириган. Очиқ юракларга юрак очиқлиги севгининг ҳайратли чайқалишини туғдиради- у ҳеч нарсани ҳисобга олмайди, ҳатто ўзини ҳам ҳисобга олмаслиги маъносида телбадир. Ушбу чайқалиш ҳар он у яна қайтадан пайдо бўлиши ва ҳеч қаерда бошқа келмаслиги-на ўтмишда, на келажакда, ҳатто на ҳозирги вақтда-вақт оралиғи, масофа йўқлиги маъносида бевақтдир. Вазият охирига етганда ва яқиндаги кеча воқеасининг енгил чанги билан қопланганда, янги дунё кўзлар олдида гавдаланади, лекин бу дунёда икки юрак йўқ, фақатгина хотирлашнинг нозик қатлами –эрталабнинг чиқувчи қуёши тагида қутилиб бўлмас тарзда сочилувчи туман йўл-йўл чизиқлари каби… Ўлим ва тириклик қутилиб бўлмас ажралиш онларида бири бири билан қўшилади-ва ўлим ва ҳаёт ўзлари учун бетараф доира топади, у ерда улар ҳиссиётларнинг оқувчи қонлари учун иттифоқ тузади ва уларнинг қўллари бизнинг қўлларимиз устида бирлашади ва қарашларимиз абадий шафақнинг ажойиб шуълаларининг қоронғи ёруғлигида чатишиб кетади.
Бу янги инсониятнинг шуъласи, бу бўрон бўшлиқ ва вақтга ўзгарган, лекин ҳар бир жалб қилинган қум зарраси эзилади ва Кали тегирмонтошида ғичирлайди. Бу доира орасида эски кулба бор, у ерда йўсин билан қопланган қариялар ҳозир бўлади-уларнинг соқоллари-абадийлик торлари ва уларнинг юраклари озод қилинган. Лекин мен буни истамайман. Мен яхшиси циклоннинг кўзларига кираман, ва мени паға паға қилиб тарқатиб юбормагунча ва океан устида тўзғитиб юбормагунча кутиб тураман-ҳеч бўлмаганда-шундай менинг қалбим космок кенгликларида эркин бўлади.
Мен ҳеч қачон ёзган нарсамни ўқимайман.
Юзлаб километрлар бўйлаб оқ қор, оқ осмон, оқ тепаликлар-увуллаган шамол қояларни ялонғочлайди ва яна уларни қоплайди. Мен ушбу қўрқинчли абадийлик орасидаги бириман-севикли одамингни кутиб олиш учун бир қадам ҳам ташламайсан-чуқур қор уюмлари ҳар қандай ҳаракатни қомига тортиб кетади. Даҳшат. Гуноҳлардан фориғ қилувчи даҳшат. Мен уни миннатдорлик билан қабул қиламан-биламан, у барча майда чуйдаларни, барча ўтириндиларни қаттиқ супурги билан супуради, ва бутун менинг танамни, бутун қалбимни ўзига тортувчи севгига бўлган кучли талаб, шафқатсиз эҳтиросгина қолади ва бу тўфон оқизиб кетса ва тоғларнинг юксак чўққилар узра чексизликка олиб кетса-унда унинг орқали на фаросатга, на ақлга, на юракка сиғадиган нарсалар кўринган соф тозалик келади. Кузнинг қаҳри қаттиқ шамоли нотаси. Мен тирик эканман сени унутмайман. Кўзларда тўлқинлар. Шеър парчалари. Титраш. Юрак уриши. Муштлар сиқилган. Назар ташлаш барчасига сингиб кетади ва ҳатто бўшлиқ – унинг учун ҳалақит эмас.
Мен 30даман. Аллақачон менинг сочларим оқарган. Мен уларга боқаман ва тушунаманки, -самимий кечинма беҳудага ўтмайди. Қачондир чидамлилик заҳираси тугайди. Қачондир мен ушбу заминни тарк этаман, ўз ҳаётимдан ортиқ кўрадиган бу одамларни тарк этаман, кўп одамлардан кўра яхшироқ кўрадиган ушбу ҳайвонларни тарк этаман, ўз чексиз даҳшатларига эга ушбу тоғларни, серсув ва баланд сувли денгизларни тарк этаман. Мен кетаман ва улар ҳам кетади ва биз қаерда учрашамиз? Қаердан бири биримизни топамиз? Севгилим-қаердан бири биримизни топамиз?
Ўзимиз учун топган машғулот- мен ҳақиқатан ҳам нима биландир қизиққан вақтларни эслайман. Мен тиллар, математик, физикани ўрганишга қизиқардим, мен руҳий этюдларда ва неоплотонлар фалсафасидан нимадир излардим, мен менга таниш бўлмаган ва узоқ одамлар тарихини бошдан кечирдим, мен адабий персонажларнинг қайғуларига қўшилиб йиғладим ва уларда ҳамма нарса муваффақиятли, бахтли кечса хурсанд бўлардим. Буларнинг барчасини менгача қилган ва ҳозир ҳам қилаётган кўплаб одамларни биламан. Буни зарурат туфайли қилувчилар-бундан касб сифатида фойдаланувчиларни ҳисобга олмайман. Бундан ҳордиқ чиқара олганларни ҳисобга оламан. Ва мен тушунмайман. Агарда ҳақиқатан ушбу машғулотларга назар ташласак, у ҳолда улар арзимас нарсага айланади. Қаҳрамонлар ҳаёлий ёки бундай эмас-буларнинг барчаси фақатгина қаҳрамонлар. Илм-бу фақатгина илмдир. Барчаси ўз ўрганилиш предмети билан чекланган. Ҳар қандай фаолият ўз предмети, мавзуси билан чекланган. Кеч бўлсин ёки эрта қалб камбағаллашиши юз беради. Шубҳасиз, ўз манфаатларини ўстириш ва қўллаб-қувватлаш бўйича аллақандай ҳаракатларни чексизликка қадар амалга ошириш мумкин, лекин камдан кам руҳий заифлашишнинг камдан кам дақиқаларида. Бироқ энергия тушиши даври ўтса-ўшанда яна чўққининг энг юқорисига тоқат қилади ва яна барча шамолларга дучор бўлади ва яна қаергадир олиб кетади. Балким, мен шунчаки касалдирман? Лекин йўқ, мен ўз йўлимнинг барча босқичларини кўряпман ва кўряпманки, барчаси ҳақиқий бўлганди ва бошқа йўл йўқ ва агарда бошдан бошласа, буларнинг барчасини қайтадан ўтишга тўғри келарди. Агарда бу касаллик бўлса-бу шундай атала қолсин. Бундан чиқди мен ШУНДАЙ касал бўлишни ёқтираман. Бундай чиқди, ҳеч нарсага қарамаслик керак. Бундан чиқди, яна ўрнидан туриш ва олға кетиш лозим. Ўзингга пешвоз чиқиб. Ҳеч қаерга қараб бормаслик. Мен доимо севишни истардим. Бу ҳақиқат, мен болаликдан қандай қилиб ундан уялмаганим ва ҳозир ҳам бошқа кўзлардан уни яширмаганим ҳақиқат. Мен доимо севишни истардим. Ва доимо бунга пешвоз чиқиб бордим. Ким ўзи ҳақида шунингдек айтиши мумкин? Мен бундай одамга назар ташлашни истардим. Ўзини сақлашнинг саёз комплексига барчасини тўпловчи назариячиларни тузиш менга жуда жирканчдир. Доимо ўзини ўзи севишга, менга қаратилган оддий эътиборни тортишга, асосий капитали-эътибор ва ўз қадрини англаш бўлган оддий мол алмашинувига бўлган оддий эҳтиёжни севиш эҳтиёжимни осонлик билан тушунтирувчи, хайрихоҳлик топилади. Майли, шундай бўлса бўлар, тушунтира қолсин.
Ким буни ўқийди? Мендан ташқари ким? Мен, тўғриси, буни ўқимайман, бундан чиқди ҳеч ким ўқимайдими? Унда нимага ёзаман? Умид шундаки, қоғоз варағи барибир ўз эгасига етиб боради, аянчли умид шундаки, чексиз йўқолиш воқеалар шамоли билан ушлаб олинган қоғоз варағи билан кесиб ўтилган бўлиши мумкин, фикр қилиб бўлмас кенгликларни шошмасдан кесиб ўтади ва ЎША қўлларга, ЎША кўзлар олдида тушади ва ЎША юракка мумкин бўлади.
У ёшлигида чўмиларди ва тўсатдан оёқлари остида ходанинг сирпанчиқ бўлагини ҳис қилди. Шундан бери у чўмилишдан ҳам, сув тубидан ҳам қўрқмайди. Ушбу оддий ҳикояни фаҳмлашга уриниб кўринг, уни яна бир маротаба тушунишга урининг, уни бошдан кечиринг ва ақл бовар қилмас дунё бизнинг ҳаётимизни безайди ва нарига жилиб кетади-бу оқим йўлига ким чиқа олади? Ким улар томонидан олиб кетилишга ботинади? Биз жиддийлик билан қанотни елка ортига йиғамиз-уларга балким шамол эсади ва унда биз ерда қандай турамиз? Қандай ушлаб қолиш мумкин? Олдинда айтиб бўлмас, фикрлаб бўлмас, мавжуд бўлмаган нимадир бўлганини ҳатто билиб, ўзини тийиши мумкин бўлган кишини менга кўрсатинг. Шамол қанотларда бўлса-фақат учиш қолади. Кичик қизалоқ бошидан ўтган оддий ҳикоя – у ўшанда ушбу ҳикоя бутун ҳаёти давомида уни содиқ ит каби йўл кўрсатиб боришини билармиди? Бизга тушунмайдига бўлиб туюлган, лекин бизнинг бутун ҳаётимизга қутулиб бўлмас таъсир кўрсатувчи ҳикоя бизда рўй берса биз сезамизми? Баъзан тўсатдан тасодифан назар ташлаш, шошилмай айтилган сўз, деярли чарчатадиган учрашув-ва тўсатдан тушунасанки-НИМАДИР рўй берди. Бошқа ҳеч қандай аломатлар бошқа йўқ. Не қадар чуқурликка боқманг-ҳеч нарса кўрмайсиз-бутун билганинг-БУ ўтиб кетди. Бу сир. Ҳақиқий сир, ва унга яқинлашиш, -бррр, юрак чиқиб кетай дейди ва нафасни буғади.
Мен тоғда бўлганда мен иккита бўлиб қоламан-мен ва тоғ, менга айланган тоғ. Менда ҳаёт иштиёқи ва ўлимга интилиш курашаётганда мен иккита бўлиб қоламан-улар мен ва мен каби диалог олиб боради. Мен севганда иккита бўлиб қоламан-мен севган киши ва мен- мен севган аёл.
Бирдан бир мақсад бўлмаган, идрокнинг шаффофлигини қоронғулаштирувчи элемент сифатидаги кучдан ўзини қанчалар тортса, ўшанча заифлик бўлган заифлик мавжуд – бу заифлик ҳеч нарса бермайди, ҳеч нарса йўқотмайди, бу заифлик-қайишқоқ шоҳларнинг эгилувчанлик кучи. Бу заифлик кучнинг эгилувчан томони. Мен сенга шунчаки тикилганимда менда турлича фикрлар уйғонади. Мен уларни чиритардим-улар асоссиз ва ноаниқ, лекин… овоз чиқариб айтишни истайман. Мен баён қилувчи эмасман-мен ким менга ёқимли бўлса уларни уларга гапиргандаги сўзлар билан яшайман.
Барча тушунилмаган нарсалар икки маъноли ечим беради. Барча икки маъноли нарсалар кўп маънолилик беради, барча кўп маъноли нарсалар уйғунликни, уйғунлик ҳамоҳангликни, самимийликни, қоришишни, йўқолишни келтиради- ғойиб бўлган, йўқ бўлган нарса каби ҳеч нарса абадий эмас.
Тушлар теран, ўз кўп мазмундорлигига кўра улкан бўлганда вақт келади, уйғонганда, биласанки, – бу ҳақиқий воқелик, ҳаётий ҳақиқат эди, авваллар шундай деб ҳисобланган ўша сохта воқелик, нима қилайлик, унда ҳам ҳақиқат улуши бор, лекин ахлат улуши шу қадар кўпки… Двигатель сифатида турли ёқилғидан фойдаланиш мумкин. Ҳар ҳолда, жойидан қўзғаш учун – барча воситалар яхши- ва шаҳвоний босим, ва ёлғизлик азоби ва бошқалар. Лекин ҳозирги олдинга сакраш севги энергиясини беради. Ҳаққоний экспериментатор сифатида, барча ҳақиқий бўлмаганларни афсусланмасдан ташлаб юборувчи, ҳақиқат излаш бўйича ўз жон талвасасида ўзига ва ҳатто бошқаларга аямай азоб келтирувчи инсон сифатида-мен гувоҳлик бераман-севги-бу мен ҳалигача дуч келганлардан энг ҳайратлисидир. Ўпирилиш юз берганда-у бир замон рўй беради-ўшанда бошқа севгига эътибор яқин бўлиб қолади ва менинг барча мавжудлигим, вужудим титрайди ва янги ҳаётдан завқланишда титрайди ва тушлар ҳақиқат қисми, воқелик қисми бўлиб қолади, ва кўп нарсалар… Албатта, одатдаги севгидан-ўзликни севишдан фарқ қилувчи севгини айнан кўзда тутаман. Ўз қалбининг муҳандиси сифатида-мен ўзимга гапираман-айнан шу моторни ўз машинам учун оламан. Сеҳргар каби-мен кўраманки, ноодатий теранлик менга рўбарў келмоқда, инсон сифатида мен шуни ҳис қиламанки, менинг бахтим, шунда менинг муваффақиятим.
Мен кўп нарсаларни кўра оламан ва кўряпман, бироқ мен шунчаки у ёққа қарамайман-келажакка, нима бўлишига. Мен Худо эмасман, мен бор йўғи самадхида туғилган болаларман. Менга кўрган нарсаларга бетарафлик, холисликни сақлаб қолиш мушкул, чунки мен ўз интеллектимга ҳалақит бера олмайман, ўзимнинг “барчасини яхшироқ қилиш” каби аҳмоқона инсоний инстинктимга ҳалақит қила олмайман, оқимни бузиб сирлар сирига аралашаман. Шу туфайли мен кўрилган нарсаларга нимадир ҚИЛИШга ҳаракат қилмайман, аралашмайман деб амин бўлганда ўз ҳиссиётларимни шунчаки четга суришни танладим, акс ҳолда барчаси йўқолади, расво бўлади, ўша тасодифдан холиликка томон кетади.
Йўталиб, мен ердат кўтарилдим ва курткага бурканиб ўрмон четига секин секин қадам ташладим. Яшил ўтлар, илдиз устида ўсувчи дарахтлар, ўзининг оғир қирғоғи билан менга оғирлигини солувчи кўл-ҳаммаси кузатарди, барчаси ғижирларди, увулларди ва чайқаларди. Ҳаёт ҳаддан зиёд енгди, дунё кўпайди, юрак оғриди. Бир қадам ташлаш керак. Фақат бир қадам ташлаш керак. Қаёққа билмайман, лекин зарур. Қаёққадир ташлаш мумкин бўлмаган қадам мавжуд. Агар бу қадам қаёққадир бўлса, бу шак шубҳасиз ҳеч қаёққадир. Мен бу сўзларни қасам каби, қармоқ каби такрорладим. Қадам қаёққадир ташланиши мумкин эмас. Қадам ташланиши шарт ва вассалом. Шунчаки ташланган. Оддий қадам. Мана парадокс. Мана оддий ҳаракатларнинг ифлос, лаънати ақл бовар қилмаслиги. Мен оддий сўзларни ёқтираман, мен оддий ҳисларни қадрлайман, мен севгининг дастлабки оддийлигини, жўнлигини кўраман ва энди мен ҳаракат қилишим керак ва оддий қадамлар ташлашни ўрганишим лозим.
Бу ҳақдги дастлабки ғоялар менда анча илгари пайдо бўлди, у бор йўғи ширин ҳикоя, эртак бўлганда, -ва у ерда мен синовчидан кўра синалувчи бўлдим. Йиллар ўтарди, эртак эртак бўлиб қолди, ва вақт келдики мен томонимдан фараз қилинувчи воқеаларнинг пассив иштирокчиси сифатида ўзимни кўра олмадим. Ва сўнгра узоқ ва қизиқ бўлмаган менинг ўзига хослигимни кўп жиҳатдан йўқотувчи кундалик, оддий ҳаёт бўлди. Лекин бир ажойиб вақтда менинг эски, аллақачон ўлган орзуим яна янги қиёфада туғилди, у меннг кўзларимни бекитиб қўйди, мен эса энди бошқа нарсалар ҳақида ўйлай олмасдим.
Шундай қилиб, нонушта ва тушлик ўртасида, мен янги дунё қуриш қарорини қабул қилдим. Ҳиссиёт-чўзилишга эга нарса, -вақт чўзилиши, кечинмалар эса доимо бир лаҳзалик, у доимо фақат шу ерда ва ҳозирда яшайди. Кечинма-нол чўзилишга эга нуқтадир. Бу-катарсис. Жанговар ханжарнинг кучи унинг учига-масофага эга эмас нуқтасига жамлангани каби –кечинмалар кучи ҳам на ўтмиши, на келажаги бўлган бир лаҳзаликка жамланган.
Қандайдир аҳмоқона абадийлик рўбарўсида-буларнинг бари беҳуда. Барибир хоҳ эрта, хоҳ кеч бўлсин-бугун, эртага, эртадан кейин-алоҳида ўзи билан ўзи ёлғиз ўтиришга тўғри келади ва мен энди ўтираман ва соатни эмас, вақтни санайман деб тушунишга тўғри келади. Ва ўшанда жуда тез барчаси тамом бўлади. Буларнинг барчасининг чегараси бор.
Агарда ҳаётнинг муайян вақтига боғланиб қолинмаса, унда ҳиссиётлар кечинмаларга ўрин беради-ҳиссиёт бу доимо оқибат, бу доимо ҳатто бу сезиларсиз кечса ҳам кечинмалар англаш маҳсулидир. Мана ҳақиқий, соф кечинма ҳиссиётдан тонг қоларли даражада фарқ қилади-бу ҳаётнинг айни моҳияти ва соф кечинма амалиётидан Самадхигача – бир қадам. Соф кечинмага ўтиш-бу нимадир бирдан руҳни тортиб олади ва сен қандайдир бир асосий чуқурлик жойига тушиб кетасан ва муҳим – ҳаётнинг ақлга сиғмайдиган тарзда тўлдирилган тўлиқлиги билан тушиб кетасан сезилади. Бу кечинманинг асосий хусусияти-мукаммаллик. Сен мукаммаллик, тўлиқликни сезиш билан ютиб юборасан, сен бу охирги амалга ошириш. Дунё ўзининг ажойиб чуқурлигини, теранлигини очади.
Жавобсиз севгида мавжуд бўлган имконият бор. Уни қўрқувсиз ва таънасиз ўз кечинмаларингизга рўбарў бораётганингизда олиш мумкин. Икки тарафлама бўлмаган севгининг умидсизлиги қаърида буюк хазина ётади ва у фақат кучлилар ва иштиёқли кишиларга мумкин бўлади, улар буларга шу қадар чуқур шўнғишга қодирдирлар. Бу кучли одамлар учун машғулот, лекин бошқа тарафдан айнан шундай куч ошади.
Мен кўчада қиз овозини эшитганда-узоқ, зўрға эшитилади, ноаниқ-ёки бу қичқириқ шўҳлик, ёки чақириқ-менга доимо мени чақиргандай, кимдадир бошқа чидашга куч йўқдай туюлади ва мана у кўчага чиқди ва шунчаки қичқиради ва умид қиладики мен эшитаман. Мусиқа ва фикрларни тўхтатаман, ичдан сўниб, ва диққат билан тинглайман ва кутаман ва тез кийинишни истайман, ҳамда кўчага югуриб чиқиб, жавобан –мен бу ерда!!! деб қичқираман.
Тоғлар мендан ҳавони тортиб олди, севги мендан ерни, одамлар мендан эътиқодни, оғриқ мендан умидни тортиб олди. Кучсизликдан муштни сиққанда, ва нима ушлаб турган бўлсанг барчаси – қўлларингдан тойиб тушади ва мен бўш қўлларга назар ташлайман ва кўраманки, ҳаммаси йўқотилди-қўллар яна сезади, барча йўқотилган нарсалар қайтадан менда жонланади. Й ўқотилиши мумкин бўлмаган нимадир бор, лекин ҳар сафар йўқотиб бу нарса ҳақида унутаман. Ва ҳар сафар эслайман, ўзимни ушбу заминда топиб эслайман.
Воқеаларнинг ифода қилиб бўлмас туташлигини ифода қилишни истаганда Акутагав “-но” юкламасини қўллаганини пайқадим: «Ару сигурэ-но фуру бан-но кото дэс». Мен мен томонимдан ёзилганларга қараб шуни кўраманки, “ва” боғловчисини қўллайман ва шунингдек кўпинча вергуллар билан эътиборсизлик қиламан-туташлилик менинг учун саводлиликдан кўра қадрлироқ. Табиий тўхтамнинг ифодаси бўлиб хизмат қилмаганда вергуллар қанча кўп бўлса шунча кўп ҳалақит беради.
Биринчи марта мен дарҳол юз ўгириб кетиб қола олардим. Бунда ҳеч нарса бўлмаган бўларди. Ўзига ўзи сотқинлик каби қилинмаган иш бўйича шунчаки сиқилиш бўларди, лекин бу эҳтимол у қадар оғриқли бўлмаган. Бироқ бу танлов менинг учун эмас. Мана буниси эса, афтидан менинг учун..
Мен гулхан ёнида ўрмонда ўтирганда, мен у ерга палатка билан бир икки кун ёки соат учун келганда, шовқин қилаётган дарахтлар тагида ўтириш ва китоб ўқиш, ёки хотиржам ёлғизликда ҳаётим тўғрисида ўйлаш учун келганда, менинг фикрларим бир жойга жамланганда ва шаҳардаги ташвишга қайтмаганда-бундай онларда мен ўзимни йиғиб оламан, мусаффо шамолнинг ҳидини ҳис қиламан, рўбарада қарағай қандай тургани, қандай шитоб билан мох қопланишини ҳис қиламан ва ташқаридаги мусаффолик ички мусаффоликка айланади. Мен қайтганда, буни ўзим билан олиб келаман. Мен ўзим ҳақида ҳеч вақо ҳис қилишни истамайман ва шунинг туфайли бошқалар беҳаловатликдан бир дақиқа ҳам чиқа олмаган жойда мен ўзимни гулхан ёнидаги сайёҳдай ҳис этаман-эркин, фикрини жойига қўйган, мусаффоликка тўла, озод қилинган.
Доимо ҳеч нарсага қарамасдан менга яқин бўлиб қолган бир қатор исмлар-менда яшаётган, мен орқали яшаётганнинг яратувчисидир: Акутагава, Кобо Абэ, Кавабата, Фаулз, Кастанеда, Николл, Льоса, Фриш, Кришнамурти, Сузо, Таулер, Ошо, Ницше, Рамакришна, Миларепа, Газданов. Бу исмларнинг сеҳрли қатори, уларни айта туриб мен титрайман ва иссиқ булдуруқ менинг юрагимни қоплаб олади-мен ўзимни ичдан ҳис қиламан, мен чексиз навбатни кўраман, юракдан юракка борувчи кучли, гулдурос жимжитликни эшитаман, мен ушбу гулдурос овоз тоза жимжитлик билан берилади ва у қон рангида.
Баъзан, мен уйғонганда, тушдан ғалати бир ҳис қолади, ва агарда бошқа қўл текизилмаса, бир қанча вақт қўзғалмаса ва ярим туш мудроғига берилса, у ҳолда ушбу ҳиснинг бир қадар аниқроқ намоён бўлишига йўл қўйиш мумкин. У туюлгани каби на туш сюжети билан, на ҳеч нарса билан боғланмаган-энг тагидан келувчи ғалати нарса-у бир қадар безовта тарзда бошдан ўтказади, у бедорлик воқелигида ёки туш воқелигида дуч келган барча нарсага ўта ўхшамайди. У энг тубидан чиқадигандай туюлади. Ваҳимали ҳис-бир вақтнинг ўзида қўрқутувчи ва жозибадор. Шу туфайли ваҳималики, ўзида барча нарса учун таҳдид қилади, ундан ташқаридагисига ҳам, – индивидуаллик ҳисси қанча кучли бўлса шу қадар ясси соя бўлиб туюлади. Шу туфайли жозибадорки, чунки у ерда менинг йўлим ётади, чунки бу-барчасини тўлдирувчи тўғридан тўғри бўшлиқга кириб кетишдир.
Бўлиниш, ажраш дунёсида ёлғиз мусофир.
Аёллар ҳиссиёт билан яшайди деб ҳисобланади. Аслида ҳиссиёт аёл билан яшайди. Эркак кучли бўлиш керак деб ҳисобланади. Аслида куч ўз столига эркакни талаб этади-унга озиқ керак. Куч қўлига санчқи-ор номус олиб ва пичоқ-қадр қиммат олиб, уни ликопчага –афзалликка қўяди ва маза қилиб чайнайди. Куч, ҳиссиёт-улар яшашни истайди ва уларга бунинг учун озиқ керак. Лекин мен бундайин ўзини ўзи қурбон қилишга мойил эмасман-мен ликопчадан чиқаман, у ерда ўз кийимимни қолдираман ва кетаман. Майлига шамол менинг яраларимни даволайди, майлига у қумга ёзилган менинг исмимни йўқ қилади, ва ўшанда куч мени топа олмайди. Мен бекинмачоқ ўйнайман. Мен яна боламан. Мен оғир аҳволда бўламан, қуёшда чақчаяман ва қор-муз сувларида бармоқларимни қимирлатаман. Унинг ойнадек шилдировчи юзи менга гапиради, лекин менга бу керак эмас.
Ғазаб-мана менинг содиқ дўстим. Шақол ўлжага, озиққа қандай муносабатда бўлса, гарчи сасиган гўшт бўлсин, барибир гўшт каби муносабатда бўлса, худди ўшандан ўз муносабатларини бошқа одамлар билан ўрнатувчи ишончсиз самимий одамларни тушунмайман. Самимийликни самимийлик учун, мулоқотни мулоқот учун бўлганини қабул қила олмайман. Мен қўпол бўла оламан, мен ёқимтой, нозик бўла оламан, қачонки ғазаб деворларни ўзаро ва ўз аҳмоқлиги ўртасида барбод қилишга йўналганда ғазабли бўла оламан. Дарғазаб одамлар қаерга йўқолди? Тухумларинг, уруғларинг қаерда қолди, эркаклар? Тирноқларинг қайда қолди, аёллар? Ғазаб-бу тажовуз эмас, бу нафрат эмас ва жаҳли чиқиш ҳам эмас, ғазаб бу барча ахлатлар билан бирга эмас. Нафрат, тажовуз, жаҳли чиқиш – булар кучсизлантирувчи ҳисдир, улар заифлаштиради, ночор қилади, чунки эгалик қилишга иштиёқнинг тескари томони ҳисобланади, дунёга шахсий норозиликни ифодалайди. Агарда дунё бундай бўлмаса, мен истагандай бўлмаса, -бу мени тажовузкор ёки кучсиз қилиб қўяди. Ғазаб – бу бошқа нарса. Ғазаб-бу қопламани ёриб ўтишга уриниш учун барча кучларини ақл бовар қилмас даражада зўриқтиришдир, бу ёруғликка интилиш, равшанликка интилиш демак. Ғазаб, шиддатлилик- ёруғ ҳиссиёт. Ғазаб-бу севги ва нозиклик кучининг тўлиқ зўриқишида энг сўнгги мушкул, охирги ҳамладир. Кимки чексиз даражада нозик бўлолмас экан, у ҳақиқатан дарғазаб бўла олмайди; кимки ҳаёт учун ўз ҳаётини беришга тайёр бўлмаган одам дарғазаб бўла олмайди. Илк бора учраган учун ўзини қурбон қилишга қодир бўлмаган дарғазаб бўла олмайди, унинг назарида ўз тақдиринг аксини кўрасан. Ғазаб-бу интилган, севгига ва севги эҳтиёжига қодирликка бутун қалбини беришга қодир ҳиссиёт демак- қолган барча нарсалар ғазабни келтириш учун жуда майдадир, майда нарсалар шиддатлиликка ва дарғазабликка мойил бўла олмайди. Диққатини бир жойга жамламаган киши дарғазаб бўла олмайди. Ғазаб бемулоҳаза эмас, айнан шунинг учун у ўз ўлимимдан суғуриб олишга қодир. Дарғазаб будда. Ғазаб барча бўш ва шаффоф, тоза нарсаларни ичак-човоқлари билан еб битиради – дарғазаб кишига хушҳулқлик ва самимийликка қадар эмас-у деворни тишлари билан ғажийди-у ерда қандай хушҳулқлик бўлиши мумкин! Ғазаб қуруқ ва ўйлаб чиқилган нарсага йўналиши мумкин эмас-у қайтади ва кетиб қолади. Ғазаб ўзича танлаш хусусиятига эга-у ўлим билан дуч келганда туғилади. Айнан шунинг учун ғазаб бошқа одамга йўналган бўлиши мумкин эмас-у қалбни ўлдирувчи ва юракни қурутувчи аҳмоқликга йўланган бўлиши мумкин эмас-ва ўшанда муҳим эмас-бу аҳмоқлик мендами ёки сенда.
Бу доира орасида эски кулба бор, у ерда мох босган қариялар келади-уларнинг соқоллари-абадийлик оқими ва уларнинг юраги қутилган. Қарилик унга лойиқдир-у уларнинг оддийлиги тозалигига, софлигига яқинлаша олмайди – ёшликка илинмайдиганларни қаритиш унга мумкин эмас, энергия уларни тарк эта олмайди, чунки улар уни ўзлари жўнатиб юборди, кучлар уларни ўзгартира олмайди-улар ўзлари чексиз заифликни қўлларга топшириб аввалдан уни ўзгартди. Куч чегараси дастлабки заифликда ётади-бу эса мутлақ заифликнинг момоқалдироқ каби кучини енга оладими? Қачонки одам барчасини топширганда-у заиф бўлмайди, бенуқсон бўлади-ўтзор гуллари каби, заиф бўлмаган дарахтзорлар каби бўлад. Бу далиллар олдида тоғлар барбод бўлади ва минг йиллик қоялар тўкилади.
Бодхи ерининг фазо каби кўм кўк бўшлиқлари-яна нима керак?
Мана ғалати-мен ейман ва ичаман-ҳаёт эса барибир мендан кетади. Мендан сўнг нима қолади? Албатта, шубҳасиз, ҳа… Бу мен куляпман ва хизматга тайёр ҳолда мени ташувчи хотирани маъқуллайман:
Мендан сўнг нима қолади?
Гуллар-баҳорда,
Какку – ёзда,
Тоза ва яхдай қор-қишда.
Табиий беҳушлик-хотиржам совуқ саҳро-у ҳар бир кишининг ичида мавжуд ва қачонки азият чекиш чидаб бўлмас даражага келса-қалбнинг ўзи йўл топади ва ушбу совуқ сукунат йўналишида тойиб боради. У ерга тушиб, деярли ҳаловатни сезасан-оғриқ йўқ, ҳеч нарса йўқ. Деярли ҳаловат. Бўш, шаффоф, лекин деярли бахт. Жарангловчи ҳеч нима. Фақатгина мана бу “деярли” осуда осмон гумбазида ягона булут бўлиб қолади. Мен бу “деярли” билан кўника оламанми?
Ҳар бир кишининг заиф томони бор. Бу айнан уни кучли қилувчи жойдир.
Атрофда шарпалар, шарпалар… Қандай мен одамови бўлмай? Агар у томонга қадам ташласанг, унда уларни ноаниқлик кутади, натижада барча ўз кўлобида ўтиради деган қўрқувдан титрайди. Мен ўз кўлмагимдан чиқдимми? Наҳотки иккиланиш, дилемма энди бундай, гўё мен энди одамлардан кетишим керак, ёки кўлмакка қайтишим? Одам ўйлаши мумкинки, у янги ва эски ҳаёти ўртасида кўприк қуради-лекин бу жарлик кўприк билан енгиб ўтилмайди, ҳар қандай кўприк тескари томонга олиб боради, у ҳеч қачон қуриб бўлинмайди-аниқлик ва ноаниқлик ўртасидаги жарлик жуда кенг-бу шунчаки яшашнинг турлича усуллари. Ва бу барча кўприқ қуришлар-бу фақатгина ўзини ўзи тинчлантириш ва ухлатишнинг ажойиб усулидир. Жарлик фақат сакраш билан –умидсиз, ноилож сакраш билан амалга оширилади. Ким мен тайёрман деб айтади? Айтганлардан қайси бири сакрайди? Ҳар бир сакраган эришади-лекин сакрамасдан буни билмайсан. Мен энди қайта олмайман, у ерда қаёққа… кўнгиллилик билан қамоққами….шунинг учун, секин тарзда, лекин содиқлик билан олдинга ва олдинга кетаман деб ҳис этаман. Мени бевозта қилган нарсалар менинг олдимдаги горизонтлар-уларни ҳеч кимга кўрсатиш керак эмас, уларни кўриш учун эса камида кўзларни очиб ҳошияли йўлакларнинг назар ташлаш чизиғидан чиқариш керак. Ҳар соатдан кейин мен умидсиз йироқлашаман-фақатгина севги фикр қилиб бўлмас жарлик орқали ақл бовар қилмас алоқани қуриши мумкин-фақат бир боқишда ва суриштирмай, қарамай севишга ишонаман.
Мен унинг кўзларига боққанимда у ерда чексис севгини кўрдрим-бу аслида нима эди? Ҳозир мен бу ҳақда ўзимдан сўрашим керак-йўқ, ҳозир мен бу саволга ўзимга жавоб беришим керак. Мен унинг кўзларига қараганда-аслида у ерда нима кўрдим? Балким унинг кўзлари шунчаки ойна бўлди, унга қараб мен фақат ўз аҳмоқлигим аксини кўрганманми? Ойна билан ёпирлаг кўзлар-бунда нимадир бор-зерикишни бошдан кечирасан-зерикишни кўрасан, эҳтиросни бошдан кечирасан-эҳтиросни кўрасан. Ўзингники, ўзингнинг юрагингчи-у сиртидан парча парча бўлмайдими, у ойна қопламаларни бузмайдими? Афтидан-йўқ, тўғрироғи-қўрқув ва ўлим ўз байрамида у ерда рақс тушдилар.
Қаерда юпқа бўлса у ерда йиртилМАЙди. Агарда фақат шу бўлса-кучли севгининг нозик ҳисси.
Ҳирсни фаҳамлашга киритишни ёқтирмайман. Фаҳмлаш чеклайди, қисқартиради ва конкретлаштиради. Шундай ёки аксинча, фаҳмлаш, тушуниш ўзи учун бутун дунёни унутади. Ҳиссиёт эса –аксинча-у шахсийликдан четлаб бутун дунёнинг ўзига олади. Барча нарсалар номаълум тубсизликдан пайдо бўлади, ҳар бири орқали ушбу тубсизликка боқиш мумкин. Мен тубсизликка севги орқали қарайман-йўқ, севгининг ўзи тубсизлик демак. Ҳиссиёт энг юксак чўққига етганда, жим бўлиб қоласан. Лекин янада юксакроқ ва яна ва яна мавжуд…
«Сўраса-айтасан.
Сўрамаса -айтмайсан.
Қалбингда нима яширин,
Олийҳиммат Бодхидхарма?»