Уйга

                                        Диннинг тадрижий роли

  

 

Хавфсизлик масалалари

 

Бизнинг давримизда дин масалалари худосизлик билан баровар равишда муҳокама қилиш анча хавфли, модомики тинчликсевар имонлилар кўпинча улар нуқтаи назаридан йўл қўйиб бўлмас даражада мазкур мавзулардан ўз қарашлари бўйича узоқ бўлган кишиларни қандай йўл билан бўлсада заифлаштиришга ва ҳатто йўқ қилишга ҳаракат қиладилар. Ҳаётдан кулгили кўриниш сифатида кулгили мисол келтираман, бунга кўра қандайдир бир дин вакиллари намойишга чиқади: “Динимиз тинчликсеварлигига шубҳа қилганларни бошидан жудо қиламиз”. Бу ерда Ричард Докинсдан келтириб ўтаман. Парча унинг ўта даражада қизиқарли “Худо хаёлот каби” китобидан олинган. Уни мен барчага қатъий тавсия қиламан, бу китобсиз ушбу мақола ҳам вужудга келмасди:

 

“Мана мисол учун, “Ҳеч бўлмаган Худо” фильми худосизлигини ҳимоя қилувчи самимий ва таъсирчан муаллиф ва режиссер Брайан Флемингга йўллангшан мактуб”:

 

Эҳ сиз ҳаддан зиёд сурбетлар. Нима деб мен пичоқ олиб, сизни, аҳмоқларнинг қоринларини ёриб ташлайман ва қувонч билан сизнинг ичакларингиз оёқларингиз остига тушиб қолганда бақира бошлардим. Сиз муқаддас урушни авж олдиришга ҳаракат қилаяпсиз ва ўшанда мен ва бошқа менга ўхшаганлар қувонч билан мен юқорида ёзган нарсаларни амалга оширамиз.

 

У ерда афтидан муаллифга ажойиб бир фикр келди, унинг тиллари христианликнинг ғоялари билан жуда ҳам мос келмайди ва у анча тинчликсевар тарзда давом этади:

 

Лекин ХУДО бизни душманлардан ўч олмасликни ўргатади, сиз кабилар учун ибодат қилишга ундайди.

 

Аттанг, марҳамат узоқ вақт давом этмади:

 

Мени шундай фикр тинчлантирадики, унга кўра Худо мен қачонлардир қила оладиган барча нарсадан кўра 1000 марта ёмонроқ жазога сизни мубтало қилади. Энг ажойиби шуки, сиз тушуниб ҳам бўлмайдиган гуноҳлар учун азоб чекаЖАКСИЗ. Худованд қаҳри шафқат қилмайди. Худди сизлар учун умид қиламанки, сиз  пичоқдан яраланганингузча ҳақиқатни кўражаксиз. ПАСХА байрамингиз қутлуғ бўлсин!”

 

Модомики, менинг изланишларим турли эътиқодлар қиёслаб бўлмас изланиши ҳисобланмайди, балки умуман диннинг тадрижий заруриятлари тадқиқоти ҳисобланади. Мен камдан кам ва кам ҳолларда мен ҳозирда қандай дин ҳақида гапиришим борасидаги муайян кўрсатмаларга муҳтожман. Бундан ташқари шуни ҳисобга олиш зарурийки, ушбу мақола мўлжалланган аудитория шубҳасиз мустақил равишда у ёки бу мисол қайси соҳадан олинганлигини аниқлашга қодир. Шундай қилиб, мен бахтимга Эзоп тилини қўллашга боғлиқ барча қийинчиликлардан ўзимни олиб қоча оламан.

 

Мурувватли худолари учун ичакларини суғуриб олишни истаганлар учун қувончли хабарни айта оламан –гарчанд мен худосиз бўлсам ҳам, лекин дин нолга тенг бўлмаган мутлақ зарурий тадрижий қадам ҳисобланиши эҳтимолдан йироқ эмас деб ҳисоблайман. Лекин, менга афсуски, мен шунингдек шундай ҳисоблайманки, қачонки дин инсоният ривожига кўмак берувчи прогрессив ҳаракатлантирувчи куч бўлганда (агар бўлган бўлса)ги вақтлар анча илгари ўтиб кетган ва ҳозир дин одамларда одатдагидек (афсус бу қонуният деярли мустасно эмас) менга маълум бўлган ҳодисалар ичида энг нафратли ва аксилинсонийликни уйғотувчи куч ҳисобланади.

 

Бу қадар нафрат қаердан келган?

 

Докинз ўз китобида ниҳоятда ҳайратни ифода этади – бу қандай бўлиши мумкин, қандайдир бир фарқлар учун қарашларда шу қадар нафрат пайдо бўлади! Аслида эса нима учун агарда улар худосининг бири бошқасига баробарми ёки баробар эмасми деган масаладагина ажралса диннинг бир вакили бошқасини ўлдиради. Имонли нуқтаи назаридан шундайига ҳам худо ҳукми кўринишида жазо билан катта нохушлик кутса ҳам нима учун худосизни ўлдириш лозим?  Нимага тақводор одамларга шу қадар хос бўлган нафрат улар ўзлариникидан фарқ қилувчи имонсизлик ёки имон билан дуч келганда шу қадар жадал, шу қадар ниҳоятда барбор қилувчи?

Менинг нуқтаи назаримда, унинг ҳайратини бўлувчи Ричард ва бошқа одамлар улар қайси жамиятда яшаётганини етарли тарзда равшан тушунмайди. Улар ўзлари фикрловчи одамлар саналади ва уларга бошқа барча қолган одамлар бир оз бўлсада, баъзан бўлсада ўйлашади деб туюлади. Бундан ташқари эса, бу жуда осон ишонилувчи янглишувдир. Одамлар ҲЕЧ ҚАЧОН ҲЕЧ НАРСА БОРАСИДА ЎЙЛАМАЙДИ. Улар фақатгина механик тарзда бошқа одамлар ёки китоблардан ўзлаштирган ибораларни тақлид қилади. Ва шу нарса диққатга сазовор эмаски, кўпгина динлар тўғридан тўғри ва мутлақо дин масалалари устида бош қотиришни маън қиладилар, модомики агар одам фикр қила бошласа, унда унинг олдига унинг динига боғлиқ масалаларни фикрлашни таъқиқлаш анча мушкулдир. Шу нарса ҳайратли эмаски, худди шу сабаб бўйича диний етакчилар ҳаддан ташқари тажовузкорона умуман ҳар қандай илмга ёндашадилар, ахир охир оқибатда диний постулат (далилсиз асос)лар шундай умидсиз сафсаталарни ўзида мужассам қиладики, бу эса унинг сафсаталиги ҳақиқатини анча қийин тарзда сиқиб чиқаради. Ҳозир қачонки дин илм билан жангда мағлуб бўлганда (сиз ҳали бир қанча юз йилликлар илгари одамлар анатомияни ўрганишгани учун уларни ўлдиришганини унутмагансиз?), у заҳирадаги позицияга ўтиб олди –“этика” деб аталувчи позицияга ўтиб олди. Мен Докинзнинг келгуси парчаларидан келтирувчи саволлар беришни “этикасизлик”дир. Парча келтираман:

 

“Агарда Сиз талабга жавоб берувчи мазмундаги христианин бўлсангиз, унда Сиз, ҳар ҳолда қуйидаги фикрларнинг у ёки бу тартибига ишонасиз:

 

*) Ота даврида бокира қиз эркак иштирокисиз ўғил туғди.

 

*) Биологик отага эга бўлмаган бу ўғил Лазарь исмли марҳум дўстини кўришга борди, ундан аллақачон ўлик ҳиди келарди ва бирдан жонланди.

 

*) Худди шу отаси бўлмаган одам ўз ўлимидан ва дафнидан сўнг уч кундан сўнг ҳаётга қайтди.

 

*) Қирқ кундан кейин бу одам тоғ чўққсига чиқди ва унинг танаси самога кўтарилди..

 

*) Агарда фикрларни ўз миясида сессиз чайқаса, унда отага эга бўлмаган одам ва унинг “отаси” (бир вақтнинг ўзидан унинг ўзи(!)) бўлиб ҳам саналган киши) уларни эшитади ва эҳтимол қандайдир бунга фикр беради. У бир вақтнинг ўзида оламда яшайдиган барча одамлар фикрларини эшитишга қодирдир.

 

*) Қачонки сиз нимадир ёмон ёки яхши нарса қилсангиз, отага эга бўлмаган одам буни кўради, ҳаттоки бу бошқа ҳеч кимга маълум бўлмасада буни кўради. Сиз бунга тегишли жазо ёки рағбат оласиз; модомики эҳтимол бу сизнинг ўлимингиздан сўнг рўй беради.

 

*) Бокира (отага эга бўлмаган одамнинг онаси), ҳеч қачон ўлмаган; унинг танаси самога кўтарилган.

 

*) Руҳонийнинг қўлга киритилган марҳамати нон ва мусаллас (эркин жинсий аъзоларига эга бўлиши керак бўлган нарса) икки минг йил муқаддам мавжудлигини йўқотган отага эга бўлмаган ўша одамнинг танаси ва қонига “айланади”.

 

Ҳаттоки ушбу ёки шу каби постулатларнинг адолатлилигига шубҳа қилиш эътиқодга хиёнат қилишдир ва ўлим ҳукмига қадар жазога лойиқ бўлади, буни бундай тушуниш мумкин: одамларни буларнинг барчаси ҳаққонийлигига ишонишига мажбур қилишнинг ягона йўли бу ҳар қандай қилиб бўлса ҳам уларнинг булар устида фикр юритишини маън қилишдир, бу “мўжизалар”нинг ўзи эса “сир” сифатида ифодаланади ва яна бунинг нималиги борасида фикр юритишни таъқиқлашдир.

 

Дин, аслида диний нафратга ҳеч қандай алоқаси йўқ! Шунчаки дин ўз нафратини бошқа одамга тўкиш учун қулай қўл бўлиб қолди. Бу ахир шу қадар осон: деярли ҳар қандай одам нимада бўлмасин айниқса, айниқса юқорида мисоли келтирилган диний қонунларнинг бемаънилигини ҳисобга олиб “фирқалар чизиғи” аниқлигига риоя  қилмайди.  Шу туфайли ҳар қандай одамдан “бидъат”, ақли наросо яратиш мумкин. Бу мақолани ўқиётган сен ариан бидъати ва қонуний христианлик ўртасидаги фарқни биласанми? Агарда бу фарқ бўлса у каттами? Агар катта бўлса, Арийнинг ўзини, унинг барча издошларини ва уни ўлдириш учун унинг издошлари деб аташ мумкин бўлган барчасини   олов ва қилич билан кесиш учун не қадар катта? Бу сталин вақтларига ўхшайди, аввал “ўнг тарафдорлар”ни, сўнгра “сўл тарафдорлар”ни қиличдан ўтказишди, сўнгра равшан сотқинлар сифатида “марказий позициялари”ни эгаллаганларни қиличдан “ўтказа бошладилар, ахир чин коммунист маълум позицияни эгаллаши керак эмасди, балки “фирқа чизиғи билан бирга иккиланиши” лозим эди. Бу барча “оғувчилар”ни экстплуатация қилиш мушкул бўлиб қолди (бошлиқ турли туманликни талаб этарди), одамларни “ўнг сўлга оғишлари” учун... отишарди!! Сталинизм ўн миллионлаб!!! совет фуқароларини йўқ қилди? Балким, Берия, Сталин, Ежовдир? Йўқ. Уларни бошқа совет одамлари йўқ қилди, улар ҳасаддан, квартирасини, иш жойини, мулкини ёки хотинини ёки бўлмаса шунчаки турли хилдаги хусумат бўйича йўқ қилишди. Шунингдек, совет вақтидаги каби ақл бовар қилмас “оғишлар” учун йўқ қилишди, шунингдек диний эҳтирослар туфайли ҳалок қилдилар  (ва ҳалок қилишда давом этдилар). Аслида, одамлар шунчаки ўз нафратини намойиш қилиш учун диний бўёқдаги важлардан фойдаланади.

 

Ўз фикримга мисол тариқасида яна Докинздан келтираман – айнан америка даҳрийлик руҳидаги журнал муҳаррири томонидан олинган мактуб матнидан келтираман:

 

“Салом, расволар. Бизнинг христианлар сизларнинг палидларингиздан анча кўпроқ. Черковлар бўлиниши ва давлат ЙЎҚ ва сиз мажусийлар мағлуб бўласизлар... Шайтон насллари... Сенлар ҳаром ўлиб дўзахда чиринглар... Умид қиламанки сенлар тўғри ичак саратони каби қандайдир бир даҳшатли хасталик орттирасанлар ва узоқ азобли ўлим талвасасида ўз худойингиз, Шайтон билан кўришасилар... Эй, йигитлар, сенларнинг диний эркларинг бир пул... Сенлар барчаларинг, баччавозлар ва лесбиянкалар жуфтлашманглар ва нима қилаётганингизни ўйланглар, чунки кўз очиб юмгунингча Худо сенга шундай нарса уюштирадики... Агарда сенга бизнинг мамлакат ёқмаса у нимага ва нима учун бунёд бўлглан... ана ўша кишилар бу ердан тўғридан тўғри дўзахга равона бўлажак...

 

PS. Сен барча коммунистка фоҳишларларга мана... Ўз қора к...ларингни АҚШдан йироқ олинглар... Сенларга ҳеч қандай кечирим бўлмайди. РАББИМИЗ ИСО МАСИҲ аллақачон ўз чексиз қудратини ўрнатиш билан буни исботлаган. Биз жим ўтирмоқчи эмасмиз. Агарда келажакда жанжал чиқадиган бўлса, бу сенлар туфайли. Менинг милтиғим ўқланган."

 

 

Бу мактубни ўқиб чиқиб мен ҳайратга тушдим. Мен вақти вақти билан менинг китобим “тўғри йўл томон амалиёт” китобим билан танишганлардан назаримда ўшандай иборалардан холи худди шундай мактаблар оламан, унда мен биринчидан ҳеч қачон салбий ҳисларни бошдан кечирмаслик мумкинлигини тасдиқлайман, иккинчидан улардан амалиётдан бошдан кечиришни қай тарзда тўхтатиш мумкинлигини кўрсатаман, шу билан биргаликда бемаъниликни йўқ қилиш мумкинлигини, қувончли истакка эргашиши ва мулойимлик, қувонч, гўзаллик ҳисси, хушёқишлик, содиқлик, олдиндан сезиб лаззатланиш ва бошқаларни бошдан кечиришни кўрсатаман. Ва мен Докинз каби ҳайрон қолдим, бу қандай рўй бериши мумкин, ахир?  Мен жонсизлантирувчи салбий ҳисларни ва бефаҳмликни бартараф қилишни таклиф қиламан, нафақат таклиф қиламан, балки буни бажаришнинг муайян ва анча тушунарли усулларини кўрсатаман, мен аслида ҳар бир кишига қизиқарли ва тўлақонлик ҳаёт йўлини очаман, жавобан шундай нафрат! Наҳотки, улар... ёки улар бундай қилиши мумкин... у ерда мен энг турлича таклифларни кўриб чиқдим, айнан улар менга ёқмади, менинг китобимда, ҳа шу қадар ёқмади. Ва фақат бир қанча вақтлар ўтиб тушундимки ҳа улар умуман “ўқитувчилар” эмас, ва уларга менинг китобимдаги ҳеч нарса “ёқмади”. Шунчаки ўз нафратларини тўкишга сабаб қидираётган бу шундай одамлар. Улар шу каби мактубларни эҳтимол рим папасига, Лев Толстойга, Ричард Докинзга ёзадилар. Айтмоқчи, Эйнштейнга келсак, мен чиройли гапириш учун эмас. Мана Эйнштейнга қандайдир бир диний етакчи томонидан ёзилган мактуб:

 

«Профессор Эйнштейн, мен ҳар бир америкалик хрестианин Сизга бундай жавоб беришига ишонаман: “Биз Худовандимиз ва Унинг Ўғли Исо Масиҳга ўз эътиқодимиздан қайтмаймиз, агарда Сиз ушбу халқ эътиқодини бўлиб ташламасангиз, унда қаердан келган бўлсангиз ўша ерга равона бўлишингиз мумкин”. Мен Исроилга мадҳ айтиб барча мумкин бўлган нарсаларни қилдим, ва у ерда Сиз пайдо бўлдингиз ва Сиз ягона ва битта иборангиз билан ўз оғзингиздан севимлии исроилнинг мамлакатимизда антисемитизмда қутулиш бўйича барча уринишларини йўққа чиқара олдингиз. Профессор Эйнштейн, ҳар бир америкалик христианин дарҳол Сизга жавоб беради: “Ёҳуд ўзингизнинг телбаларчаёлғон эволюция назарияларингиз билан Германияга қайтиб кетингиз, Сиз ўз она юртингиздан қочишга тўғри келганда Сиз билан яшаётган одамлар эътиқодидан маҳрум қилишга уринишни бас қилинглар"».

 

Олдинги мактубга қайтамиз. Унинг қизиқарли ва ўзига хос хусусияти шундан иборатки, йўл йўлакай муҳаррир даҳрийга нафрат мутлақо ва ҳабашлар, коммунистлар, бесоқолбозлар ва лесбиянкалар, мажусийлар, фоҳишалар номига нафрат нима учун чиқиши тушунарсиз. Ўйлайманки, агарда ушбу мактуб муаллифи яна бир асар ёзиши учун вақт топганда эди, у ҳолда бу рўйхатга яна бир ўнлаб субъектлар қўшилган бўларди. Демак, энди бу одамни “аксилкоммунист” деб аташ мумкин ёки “фоҳишабозликка душман” деб аташ мумкин? Албатта йўқ. Шунчаки бу одам  – узоқ ёввойи ўтмиш инсониятининг сарқити. Бу тадрижий механизм тўхтаб қолиши. Унда қатъийлик йўқ, у “нимагадир қарши эмас” ва “нима учундир қарши эмас”- шунчаки у неқадар ибораларини мавжуд сўз аппарати ва ручкадан фойдаланиб такрорлайди. Бу иборалар унга нафратни ифода қилишига имкон беради. Айтмоқчи, бундай одам тўлиқ дипломни мутахассис ёки ҳатто шогирд бўлиб чиқиши мумкин!

 

Одамлар қолипларга риоя қилади. Жинсий алоқа билан машғул бўлиш тўшакда бўлиши лозим. Нонушта қилиш ўтириб, синфга кирувчи ўқитувчини учратиш туриб амалга оширилади.  Ушбу қоидалардан ҳар қандай қайтиш тажовуз билан кутиб олиниши қабул қилинган. Диний қарама қаршилик ўзининг барча нафрат кучларини намоён қилиш учун ўринли деб қабул қилинган ҳодисаларга тегишли бўлади. Одамда мавжуд бўлган барча нафрат кучларини намоён қилади, шу туфайли қоринни тилиш ва ичакларни чиқариш билан одамлар “ҳақиқий” динни ҳимоя қилиш шаклида ифода қиладилар –бошқалари анча бамаъни сабаб билан менинг фикримча йўқ.

 

Динни аниқлаш

 

Равшанки, мен барча динларни ҳамма вақт қамраб олувчи динни бундай аниқлай олмайман, шу туфайли мен уни заруратга кўра ойдинлаштириб келгусида қўллай оладиган бир қанча иш таърифни оламан..

 

Дин – бу на қанчадир бир тўлиқ тушунишга, на мунтазам ўрганишга қисман ёки бутунлай тобе бўлмаган онгга ва ҳатто кузатувга эга бўлган қандайдир бир моҳиятнинг ҳаётимизда кўпроқ ёки камроқ фаол аралашувида ишончни ташкил қилган ядрога эга асоссиз ишонч мажмуидир.

Ушбу моҳиятларнинг инсон ҳаётига аралашуви жуда турлича хусусиятга эга бўлади, унинг бир қутбида Бутун Оламни яратган ва ишни ташлаган деизм тарафдорлари худоси ёки мисол учун, ушбу дарахтда яшовчи дарахтнинг қандайдир бир руҳи ва бизгача унинг ҳеч қандай иши йўқ. Бошқа бир ққутбда ҳар бир одамнинг ҳар бир фикрини кузатувчи, уни ҳукм қилувчи ва жазо берувчи худо. Бу ерда сталин вақтларининг “Правда” газетасидан олинган ибора эсга олинади: “Лаънати троцкийчиларни ўққа тутиш ва ҳукм қилиш лозим”. Шу нарса қизиққи, бу ибора ҳалигача гарча унинг қарама қаршилиги мутлақо равшан бўлиб туюлсада, россияликлар қулоғига ёқмайди. Ахир кимнидир ҳукм қилиш таклиф қилинса, у ҳолда уларга таклиф қилиш ва ўқ узиш ғалати – суд, афтидан аввалом айбдорликни исбот қилиши керак, сўнгра эса жазо ўлчовини аниқлаш зарур. Дин борасида ҳам –худди шундай. “Худо ҳукми” доимо ҳеч нарса каби қабул қилинади, жазо нима ортидан келса, шу қадар қаҳрли бўлади. Теран ва ҳеч нарса йўқ қилмайдиган айбдорлик ҳисси деярли барча одамларнинг деярли қутилиб бўлмас ҳолати. Худо-жазо отряди иштирокчиси –диний фольклорнинг анча кўп учровчи тимсолидир. Айнан, Худо-жазо отряди аъзоси, Худо полициячи эмас ёки Худо қози эмас. (чунки бу вазиятда унинг тарафидан жазо ёки рағбатнинг анча кўп ёки камроқ баробар эҳтимоллигини ҳисобга олиш мумкин бўларди).

 

Унинг худосига имонли муносабати бир оз оталарча ғамхўрликдан то фалаж қилувчи қўрқувгача диапозонда ётади.

 

 

Тадрижий ривожланишнинг асосий тушунчаси – маълум бўлганлари...

 

Тадрижий ривожланишга таъриф бериш менинг учун анча қийин, модомики бу атамада тирик мавжудотларнинг ўта турли туманлиги билан Оламнинг мавжуд бўлиши бўйича тахмин қилин вақтнинг камидма ўн тўрт ярим миллиард йил давомида рўй берувчи жараёнларнинг жуда кенг қамровли мажмуига бирлашади.(Бу ерда шуни кўзда тутиш керакки, ҳатто “тирик” сўзи ниҳоятда номаълум). Шу туфайли мен яна шундай зарурат бўйича ойдинлаштирилувчи “тадрижий ривожланиш”нинг олдиндан маълум ноаниқ таърифини бераман.

 

“Тадрижий ривожланиш” деганда мен шундай жараёнларни тушунаманки, унинг натижасида тадрижий ривожланувчи тирик мавжудот унга кўп миқдорда тўлақонли ҳаётни берувчи бундай мавжудликка анча ўрганиб қолади. Шубҳасиз, биз қачонки бактериялар ёки дарахтлар борасида гапирганимизда, “тўлақонли ҳаёт” тўғрисида гапиришимиз анча ғалати, лекин шунга қарамасдан, бу таърифни ҳар қандай мазкур ҳолатда осон енгиш мумкин-мисол учун бактериялар борасида гапира туриб, биз бактерия кўпайиши, озиқланиши, янги соҳаларга тарқалиши ва бошқалар мумкин бўлган “тўлақонли ҳаётни” таърифлашимиз мумкин (минг афсуски, гоҳида худди шунга баробар бўлган таъриф ва тавсиф одамларга нисбатан ҳам кифоя).

 

Тадрифий ўзгаришларга олиб келувчи ўша механизмлар “тадрижий механизмлар” деб аталади. Тарқалган янглишликлар деб тадрижий ривожланиш ва тадрижий механизмлар аралашиши юритилади ва “тадрижий ривожланиш” деб “табиий танланиш” тушунилади. Мен ушбу мақолада айнан табиий танланишни кўриб чиқаман, модомики у анча ўрганилган ҳисобланади ва эҳтимол анча кенг тарқалган саналади ва эҳтимол анча кучли механизм ҳисобланади, лекин бошқа тадрижий бизга маълум механизмлар ҳам мавжуд ва шу нарсани тахмин қилишга асос мавжудки, шундай тадрижий механизмлар бор,  улар мавжудлигини биз ҳатто фаҳмламаймиз, улар орасида табиий танланиш каби шу қадар содда ва ўз ўзидан равшанлари бўлмайдики, эҳтимол юксак даражада ҳайрон қоларли бўлади..

 

Табиий танланиш  – шу қадар содда механизмки, у ҳали Аристотел даврида очилганидан фақат ҳайратланишга тўғри келади. Агарда Аристотел, ёки Афлотун, ёҳуд Гиппорат уни ўша вақтлардаёқ кашф қилганда эди, умуман илм ва тарих кечиши қандай ўзгарган бўларди, буни тасаввур қилиш ҳаттоки мушкул!  (Муқобил тарих сохасидан ажойиб кўриниш). Ўз соддалигига қарамасдан, у кўпинча нотўғри тушунилади (кўпинча оддий нарсалар билан рўй беради), шу туфайли мен қисқача уни тасвирлайман. Тирик мавжудот ўз наслида ўзини шу каби намоён қилса, наслдан ўтувчи белгилар хатолар билан рўй беради. Бу хатолар тузатилади, лекин доим ҳам эмас. Баъзи хатолар аҳамиятли бўлиб чиқади, унинг оқибатида фенотип ўзгаради (яъни-организма қандай фаолият юриши ва кўриниши). Мутант фенотипнинг баъзи ўзгаришлари ўзининг анча муваффақиятли тириклиги нуқтаи назаридан аҳамиятсиз бўлиб чиқади ва мутация чизиқ ўз ташувчилари билан кесишганда кўплаб бошқа нарсалар билан бирга йўқолади. Бироқ, агарда мутация аҳамиятли бўлиб чиқаса, унда ушбу мутантнинг ўзи ва унинг ўзи мутациясини берган насллари бу белгиларга эга бўлади ва тириклик ва тарқалиш учун кўпроқ имконияларга эга бўлади. Қўпол қилиб айтганда, анча узунроқ қулоқ анча узоқ масофадагини эшитишга имкон беради ва бундай қулоқ соҳиби йиртқичлар яқинлашиши ва ёввойи қушларни бошқалардан илгари эшитади. Натижада унинг ҳаёти бахтлироқ бўлади (умид қиламанки) ва давомийроқ ҳам бўлади ва унинг авлодлари ҳам шундай бўлади. Бошқа ҳайвонлар анча узунроқ қулоқ ўрнига узунроқ оёққа эга бўлади ва бошқалар.

 

Шу тариқа, шуни тушуниш жоизки, табиий танланиш тасодифий эмас. Тасодифийлик қачонки мутация рўй берганда ушбу жараёнда таркибий қисмга киради, лекин бутун кейинги жараён бошқа ҳодисалардан мантиқийлиги ва кетма кетлиги кам эмас. Сиз билан бўлган ҳаётимизда тасодифийлик кўпинча аралашади, бироқ бизга биз тасодифан университетга кирганимиз, у ердан тасодифий учиб келганимиз, тасодифан кечки овқатни тайёрлаганммиз ва бошқаларни тушунишга асос бўлмайди.

 

Табиий танлашиш натижасида шу тариқа тириклик учун яхшироқ мослашган ўша кўриниш тарқалади ва яшайди.

 

Мен сизларнинг эътиборингизни юксак мураккаблик муаммосини биз томонимиздан табиий танланиш механизмини тушунишга қаратишни истардим. Агарда биз дунёнинг келиб чиқишини, барча тирикликни қандайдир бир худо таъсири деб  “тушунсак”, у вазиятда бу тушунтириш аслида ҳеч нарсани тушунтирмайди, фақат муаммони чигаллаштиради. Бизнинг мураккаб дунёмиз қандайдир бир тасодифий тарзда пайдо бўлганлигини тасаввур қилиш мумкин эмас-шунингдек саноат ахлатхонасида эрозия кучлари сабабли ўз ўзича Боинг-747 вужудга келади. Бироқ агарда қандайдир худо ақл бовар қилмас мураккаб дунёмизни яратган бўлса, у ҳолд худонинг ўзи не қадар ўлчаб бўлмас даражада мураккаб бўлиши керак! Унда уни нима яратди! Табиий танланиш бизнинг мураккаб дунёмиз қандай яратилгани борасида ниҳоятда оддий саволни беради. Соддадан, ниҳоятда соддадан, ниҳоятда оддийдан.

 

… ва маълум бўлмаганлар.

 

Биз “тадрижий ривожланиш” борасида гапирганда, ўз ўзидан маълум бўладики, биз тирик мавжудотлар тадрижий ривожланиши ҳақида гапирамиз. Аммо, у ерда диққатни тортувчи жойи бор. Зид бўлмаган, тўлиқ, ҳаётимизнинг барча ҳодисаларида бизни қониқтирувчи “тирик” сўзи доим ҳам мавжуд бўлмайди. Одатдагидек, “тирик” сўзи билан биз ўзини намоён қила олишни тушунамиз, аммо бу таърифга ҳеч биримиз шубҳасиз “тирик” деб тан олинмаслиги киради. Барча тирикларда мавжуд бўлган ва тирик бўлмаганларда мавжуд бўлмаган “онг” борасида гапириш мумкин, “онг” атамасининг ноаниқлиги янда чалкаштиради (мен, мисол учун, тириклар рўйхатига аниқ киритилмайман, модомики болалигимдаёқ етарли бўлмаган онглилик бўйича танбеҳлар кўп эшитганман).

 

Аммо менинг мақсадим учун тирик ва ўлик чегарасини аниқ ҳосил қилишга ҳозиро зарурат йўқ. Менинг учун бошқа нарса керак- аниқ тирик бўлган ва аниқ ўлик бўлган нарса. Биламизки, қачонлардир – Олам мавжуд бўлиши тонгида – тириклар бўлмаган, энди бўлса улар бор. Олам ривожланишининг қандайдир бир босқичида пайдо бўлган (бу ҳали тадрижий ривожланиш эмас). Ва мана ҳаёт пайдо бўлибдики, тадрижий ривожланиш ҳам пайдо бўлди. Ҳозирча шунда тўхталамиз ва бошқа мавзуни тилга оламиз.

 

Шуниси ҳайратланарли, бироқ ҳаттоки 1953 йилд ўтказилган  Миллер-Юри тажрибаси (айтмоқчи, Нобел мукофоти билан тақдирланган),  ҳалиям мутахассислардан ташқари кўпларга маълум. Шу нарса мустасно эмаски, ушбу мавзунинг мақсадга қаратилган кўз юмилишига қандай олиб келса,унинг онгсиз равишда алмашинишига ҳам ўшандай олиб келувчи дин қалъалари даҳлсизлигида сақлашга спазматик эҳтиёж сабаб бўлади. Мен ушбу тажрибанинг батафсил тушунтирилишига тўхтатиб ўтирмайман- ҳар қандай киши бу маълумотни интернетдан топиши мумкин, фақатгина унинг қисқача мазмунини айтиб бераман:  сув, азот ва бошқалар. Ушбу аралашма орқали узоқ вақт давомида Ернинг дастлабки атмосфераси сероблигида кучли чақмоққа тақлид қилиши лозим бўлган кучли электр зарядини қўйиб юборди. Ой ўтиб пробирка таркибини ўргандилар-унда ҳаёт ғиштчалари намоён бўлди-аминокислоталар, оқсил қисмлари. Бутун дунё бўйича ўтказилувчи келгуси тажрибаларда, шу нарса ойдин бўлдики, нафақат оддий, балки бизга барчаси маълум мураккаб аминокислоталар намоён бўлади. Албатта, бу ҳали сира ҳам ҳаёт эмас, ахир ўз ўзича аминокистлоталар ва оқсиллар чала яримлари ўзини намоён қила олмайди, лекин “ўлик” табиат ва “тирик” табиат ўртасидаги йўқлик мўжизали тарзда қисқарди. Муайян эҳтимоллик билан ушбу ғиштчаларни миллиард йил аввал аралаштириш биз аллақачон тирик деб ҳисоблайдиган шу каби мавжудликлар ҳосил бўлишига олиб келади. Айтмоқчи, мен агарда бу эҳтимоллик 100%га баробар бўлганлиги исботланса ҳайрон қолмайман.

 

Бироқ тингланг-тирик нарса тирик бўлмаган нарсадан пайдо бўлган. Бу мумкинми? Бир қанча ўрталик босқичлар орқали, ҳа, бироқ барча тирик нарсалар ҳам тирик бўлмаган нарсалардан пайдо бўлмаган... Бемаъни! У ерда, аслида, икки тушунтириш мавжуд:

 

1) тирик эмас нарсага “худо ҳаёт нафасини пуркади”. Бу тушунтириш шуниси билан ёмонки, мен юқорида гапирганимдай ҳеч нарса тушунтирмайди. Худода қандай қилиб ҳаёт пайдо бўлди? У унга бошқа худо томонидан пуркалдими? Азалдан мавжудмиди? Бу тушунтириш эмас, бу сўкиб қувиб юбориш (мен “диний ҳислар чекланиши” масаласига унинг изоҳлари билан имзо чекаман, агарда кимнингдир диний ҳислари худди шу билан чекланса... унда Докинз китобига мурожаат қилинг)

 

2) ҳаёт... тирикликдан пайдо бўлди. Ёввойи жаранглайди, албатта. Биз биологлар томонидан нафрат билан қарши олинамизми? Энг аниғи. Лекин тахмин шуниси билан юксакки, “ўлик”дан ҳаёт пайдо бўлиши масаласи шунчаки маъно англатишни бас қилади. Бизга маълумки, грамматика нуқтаи назаридан тўғри тузилган барча саволлар ҳам маъно англатавермайди. “ўликдан қандай қилиб тирик пайдо бўлди” масаласи табиатда “ўлик” каби нарсаларнинг мавжуд эмаслиги туфайли мазмунини йўқотади. Шу каби “игна учида не қадар фаришталар жойлашади” ... масаласи ҳам шундай. (бу фикрни ўзингиз осонгина давом эттирасиз).

 

Мен шу нарсага аминманки, ҳаёт ҳаётдан вужудга келган. Дастлабки кимёвий унсурлар комплексидан аминокислоталар намоён бўлиши бу инқилоб. Кимёвий моддалар тадрижий ривожланиши. Ва ушбу кимёвий унсурлар ўзи водород атоми тадрижий ривожланиши маҳсулотидир. Тирикка, ўз ўзидан водород атомига бу гўё ёввойи жарангламасин. Ва ушбу вазиятда биз осонгина тадрижий ривожланиш механизмини ошкор қила оламиз ва айнан тортишиш майдонини намоён қиламиз. Оламимизнинг дастлабки таркибларидан бири водород атомларининг чексиз булутлари, ва бунга қўшимча равишда турли таркибий қисмлар ва нурланишлар. Тортишиш кучи ҳисобига (ёки, мазкур вазиятда фарқи йўқ-масса томонидан вужудга келувчи вақт бўшлиғи четлашиши ҳисобига)водороднинг тарқоқ атомлари бир тўпга тўпланди, янги ва янги атомларни тортди, улкан тўдаларга йиғилишди ва давомий ва кучаювчи сиқилиш ҳисобига термоядро жараёнлари бошланди: водороднинг қўшни атомлари шу қадар “яссиланди”ки, электрон қобиқлар бузилди, ва электронларнинг электр тортишувчи кучи атомларни сиқувчи тортишувнинг улкан кучи бунга қаршилик қила олмади. Протонларнинг келгуси яқинлашувида яна бир тадрижий ҳаракат ҳаракатга келди- икки мусбат зарядланган протон ўрнига ушлаб турувчи шу қадар мўжизали кучга эга қисқа масофадаги “кучли ўзаро алоқа”. Бу бирикувда энергиянинг улкан миқдори чиқарилади, водороднинг икки атоми ўрнига биз гелий атомига, Оламимизда водороднинг ёлғиз ўзига қўшилувчи дастлабки кимёвий моддага эга бўламиз. (мен водород ўрнида бўлсам ўта қувонардми!). Келгуси сиқилиш келгуси унсурлар пайдо бўлишига олиб келади. Охир оқибатда Ўта янги нарса портлади ва атрофдаги бўшлиққа ниҳоятда турлича кимёвий унсурлардан таркиб топган жонлантирувчи “ёмғир”ни тарқатди. Ўз қўлингга бир бўлак олтин ол. Йўқ, кечиргин, мен иқтисодий бўҳронни унутибман. Рух бўлагини ол. Тасаввур қил-бу барча рух  Ерда ҳосил бўлмади, у у Ўта янги юлдузлар ичида таркиб топди! Сўнгра-Ўта янги портлашдан сўнг, рух атомлари тарқалиб кетди ва бошқа унсурлар билан бирга космик чанг дастлабки булутлари ҳосил бўлди, ундан қуёш тизими юзага келди.

 

Хусусан, фикран ёввойи бўлган, водород атоми-тирик, ва бизнинг нуқтаи назаримизда ўта содда онгга эгами? Бу фаразиянинг ягона камчилик тарафи шундан иборатки, у тирик ва тирик бўлмаган нарсалар, онгли ва онгсиз нарсалар борасидаги тасаввурларимизга мутлақо зид бўлади. Маъқул, шуни эсга соламанки, яқин ўтмишда одамлар Коперник, Эйнштейн ва бошқаларнинг ғояларини бориб турган аҳмоқлик деб ҳисоблардилар, ва худди шундай асоб билан шундай ҳисоблардилар. Албатта, Эйнштейнга ҳавола ўз ўзича далил ҳисобланмайди, акс ҳолда ҳар қандай сафсата шу тарзда “асосланган” бўларди: “сен Учувчи Макарон Мўжизага ишонмайсанми? Аммо, шуни эсга олгинки, Эйнштейн ғоялари ҳам нафрат билан қарши олинди”.Эйнштейнга ҳавола шу нарсага асос бўладики, унга кўра қандайдир бир ғояни у мавжуд тасаввурларга зид бўлгани учун ёлғон деб қарамаслик керак. Айниқса, агар у тўла тўкис мантиқий бўлса ва ҳозирча бошқа ҳеч қандай усул билан уни тушунтириб бўлмаслигини шунчаки тушунтирса.  

 

Дин нима учун лозим бўлган? Ва ким учун?

 

Кўҳна ва замонавий жамиятларни ўрганиб, сиз, эҳтимол ҳеч қачон динсиз жамиятни учратмайсиз. Баъзан, шундай туюладики, шунга мос мисол топилади, лекин яқиндан қараганда мос бўлиб чиқмайди. Мисол учун- қаердаки дин оммавий қувғинга учраган, қаердаки топиниш хизматчиларини ҳар қанақасига таъқиб қилинган, жабрланган ва йўқ қилинган Совет Иттифоқи. Шундай туюладики, динсизлик, худосизликни ҳар қандай йўл билан илиқ қабул қилинган динсиз жамиятга мана мисол. Бироқ аслида, бу мисол ярамайди. Аслида, бу мисол дин билан кураш эмас, балки бу динлар орасидаги курашдир. Совет кишисига одатий христиан догматлар ўрнига гоҳида анча тан олиш бемаъни бўлган ва унга шубҳалар шу каби шафқатсизлик билан шубҳасиз чинлик билан бостирилган коммунистик догматларни зўр бериб уқтирдилар. Шу нарса ҳайрат уйғотмайдики, СССР ағдарилганда, деярли “коммунистлар”нинг бутун тўдаси бир қаторда “православ”га кўчдилар-фақатгина имонлиларнинг бир қисми коммунизм бағрида қолишди.

 

Биламизки, табиий танланиш-ўзгармас нарсадир. Фақатгина анча мослашган турларни қолдириб, самарасизларни аямай элакдан ўтказади. Ва агарда минглаб йиллар давомида барча ёки бизга маълум бўлган деярли барча жамият бошдан оёқ диний бўлиб чиқса, қандайдир бир сабаб билан динийлик диний жамиятларга анча самарали тарзда эсон омон қолиши учун имкон берган шундай хусусият бўлиб ҳисобланиши ёки ҳеч муболағасиз шундай бўлиб саналганлигини англатади. Диний жамиятлар диний бўлмаганларига қараганда нима учун анча самарали бўлиб чиққанлигинива дин ҳозир ҳам тараққий таркибий қисми ёки у эскилик сарқити, қолдиқми эканлигини тушуниш қизиқарли бўларди?

 

Аслида, бу савол мушкул эмас. Аввалги даврларда диний жамиятлар диний бўлмаган жамиятлар олдида эга бўлган бир қанча афзалликларни санаб ўтишим мумкин.

 

Сизлардан бир қанчангиз, эҳтимол, кришнага эътиқод қилувчиларга дуч келишингизга тўғри келганми? Ғалати одамлар, тўғри эмасми? Жилмайишади, рақс тушади, қўшиқ куйлайди, ҳар бир саволга бир ҳижжали иборалар билан жавоб беради, уларнинг мазмуни (агарда у ерда умуман мазмун борасида гапириш мумкин бўлса) шу нарсага олиб келадики, гўё барча мавжудлик-бу Кришна, ва кел биз билан бирга рақс тушгин эмиш, тер текишнинг ҳожати йўқ. Бу ерда дин ўзини “оммавий эрмак” сифатида намоён қилади. Қачонки инсон рақс тушса ва мадҳия айтса ва жилмайса (улар кулгиси не қадар сунъий бўлмасин)-унинг ҳолати у жараённинг бир қисми бўлганда ўзи бошдан кечирган барча нарсадан устун келади. Чексиз қўполлик, хижолат тортиш, қўрқув, уятчанлик ва бошқа –бошқа нарсалар-рақслар, фаҳмнинг сусайиши, ижобий ҳислар, атайин дўстлик. Бундай фестивалда қатнашиш кришначиларга муҳим психотерапевтик самара кўрсатишига шубҳа қилмайман.

Кўпинча буддистни ҳам учратиш мумкин. Шубҳасиз, буддизм умуман дин ҳисобланмайди, модомики у ерда худо тушунчаси йўқ ва Будда-бу ўз интилишлари билан юксак руҳий истиқболга етган одам (бу билан нима тушунилсада). Лекин биз учун бу ҳеч қандай аҳамият касб этмайди, чунки аксарият буддистлар Будда таълимотига тушуниб олиш қобилиятига эга бўлмасдан ёки эга бўлишни истамасдан буддизмга дин сифатида эътиқод қилишади. Ва буддистлар жамияти ўртача бошқа кўплаб динлар вакилларига қараганда кам тажовузкор эмас. Агарда сен оврупо буддистлари йиғилишига келсанг ва Будда борасида уларга таҳқир бўлиб туюладиган бирон нима айтсанг, унда муваффақиятли тарзда калтакланасан ва қувиласан. Мисол учун, бундай савол бериш ярамайди: “Будда мастурбация қилганми?”. Агарда мен унинг аъзосини сўришни истасам, у менга нима жавоб берарди?”. Калтаклайди, дархол ёки кейин. “агарда у олти ёшида медитация қилган бўлса, дарахт тагида ўтириб медитация қилган бўлса, унда у қандай ёзган ва йўталган” саволи худди шундай оқибатларга олиб келади. Шундай қилиб мана буддистлар шу нарсага аминки, ҳаддан ташқари бир қатор узоқ давом этувчи мужассам қилиш натижасида, сен шубҳасиз, таъкидлайман-муқаррар равишда ойдинлашган ва ҳаётинг ажойиб бўлади. Бу ерда дин ўзини “тинчлантирувчи” сифатида намоён қилади-сенга ҳозир не қадар лаънати бўлмасин, келгусида сен жаннатда бўласан. Бундай ишонч билан яшаш осонроқми? Шубҳасиз. Ўз аччиқ тақдиридан оҳ воҳ чеккандан кўра, станок ёнида турасан ва ватан фойдасига тер тўкасан. Жамиятга эса фойда. Ўзига ачинишнинг ва бошқа салбий ҳисларнинг улушчи не қадар кам бўлса, одам идроки таркибида орасида хушёқиш, ва хамкорлик ҳисси ва бошқалар бўлган равшан ҳислар излари намоён бўлиш эҳтимоллиги шу қадар юксак бўлади.

 

Бошқа дин унинг издошларини шу билан мукофотлашни ваъда қиладики, улар буни жуда исташади, лекин қўрқув билан ўлим жазоси мумкин эмас. Уларга жаннатда бир тўда “бокира қизлар”ни беришади. (Қизиқ, чинданми?). Бокира қизлар шунчаки бериш учун ва ўз хоҳишига кўра фойдаланиш мумкин бўлган мол сифатида қабул қилинади. Бу ерда дин –бу “эзгулик тарқатувчи” демак. Сенга бемаъни эмасми-жамият фойдаси учун чидайсан ва меҳнат қиласан, ахир сафар охирида-шундай бахт!

 

“Худодан қўрқув” борасида кўп гапиришнинг ҳожати йўқ-бу нарса ҳаммага маълум. Бу атама хақиқий қўрқувни билдирмаслиги ва аксинча у севгини англатишини тасдиқловчи эзгуликдан дарак берувчи соқоллари бор амалкилар гарча бор бўлсада, одатий имонлилар учун бу сафсата анча тушунарсиздир (ва айтмоқчи, диний адолатнинг оммавий хуружи давомида бундай ўзбилармонлар даҳрийлар, бидъатчилар ва ғайриддинлар билан аралаш қуралаш оёқларидан осадилар). Шундай экан, имонлилардан қўрқадилар, худо назоратидан ва охирги даҳшатли жазодан қўрқадилар. Айтмоқчи, гуноҳкорга жазо бериш усулларини танлашда, “барчани кечирувчи” худо ғалати тарзда ихтирочидир-мисол учун, у одамни товада пиширади! Лаънат бўлсин, нима учун бу экстремист адабиёт қонун бўйича таъқиб қилинмайдими? Сизнинг қандайдир бир “кўчма маънода”ги инсониятга қарши ушбу жирканч жиноятлар тўғрисида гап сотишингиз аслида қандай қилиб худо гуноҳкорларни тузатиши (ХУДО!!!-энг адолатли ва доно мавжудот) борасида оқ қорани ўқувчи болаларни тинчлантирадими? Нима учун бундай сўнг сиз Освенцим ва Бухенвальддан ҳайратланасиз? Нима учун кимдир бор йўғи нафаси қисилганда, бошқа одамни отганда ва чўктирганда хижолат чекасиз? Биласизки, мен аср охирига қадар товада пиширилишдан кўра чўкканликни афзал кўрардим. Ҳа, у шунчаки инсонпарвар-бу қотил, сизнинг “барчани билармон”ингизга ва “барчани кечиргувчи”нгизга нисбатан. Йигирма биринчи асрда, онасини.., ўз жавонларингизда ушбу лаънати сақланишига чидаш бериш қандай мумкин? Буларни болаларга, БОЛАЛАРГА қандай бериш мумкин! Ҳа, уларни ҳатто жалб қилиш, бу гўё лаънати муқаддас китоб эмиш! Сиз, ҳали чиндан ҳам чақалоқ унинг ноқулай саволларидан ўзингизни олиб қочган ноаниқ ғўлдирашларингизга “тушуниш” билан қарашига ишонасиз? Қандай бундай бўлмаслиги мумкин. Исроил мактаб ўқувчилари билан ўтказилган шунчаки тажриба натижалари билан танишинг. Уларга қандайдир бир яҳудий шоҳи арабларнинг бутунлай бир қишлоғини аёллари, қариялари ва болалари билан барбод қилганини ҳикоя қилувчи эртак айтиб беришди, модомики, шоҳ хавфланди, ушбу қишлоқ аҳолиси яҳудий аҳолисига хавфли бўлади. Ва сўрадилар: болалар, сиз шоҳнинг ҳаракатини қўллаб қувватлайсизми, ёки йўқми? Етмиш фоиз болалар (ёки кўпроқ, аниқ эсимда йўқ) шоҳни қўллаб қувватлашди. Агарда Тавротда имонга кирмаганлар билан қандай муносабатда бўлиш ҳақида ёзилган бўлса, нима учун қўллаб қувватламаслик керак? (мен ўқувчиларга Шахакнинг “Яҳудий тарихи, яҳудий дини: уч юз йиллик қийинчилик” деган қизиқ китобининг тафсилотларини ҳавола қиламан). Ушбу шартдан кейин эртак ўзгарди. Энди шоҳ хитой шоҳига айланди, қишлоқ эса мўғул. Болалар муносабати ҳам ўзгарди-тўқсон фоиздан кўплари шоҳнинг қилмишини маъқулламагандай туюлди. Бундан сўнг эса сиз аввалгидек одамларни (ўйлаб кўринг-ОДАМЛАРНИ!) энг адолатли ва энг эзгу мавжудот товада куйдириши ёзилган “муқаддас” битикларининг “теран ва ниқобланган мазмуни” билан мулойим тил билан яшириниб оласизми?

 

Тадрижий ривожланиш мавзусига қайтаман. Юқорида кўрсатилган мисолда, худо “миршаб” каби чиқади- қонун қатъийлиги бўйича барчани  пайқайди ва жазолайди. Худо жазоси қўрқуви билан қисман босилувчи тажовузкор бошланишга эга одам биринчидан диний сиёсий ҳокимиятга итоаткор бўлади ва шу тарзда, анча муваффақиятли тарзда у ёки бошқа ижтимоий масалаларни ҳал қилишга сафарбар қилиниши мумкин. Иккинчидан унинг тажовузкорлиги намоён бўлиш доираси анча аниқ ва уни бошқариш осон. Агарда дин ғайриддинларга даҳшатли шафқатсизликни талаб қилса, у шунингдек ўша имондагиларга анча тўғри муносабатни талаб қилади, яъни социум аъзоси тажовузи баъзи бир даражада ичидан ташқарига жамиятни анча барқарор қилган ҳолда қайта юборилади.

 

Эҳтимол, бу даҳрийларга ноодатий туюлади, лекин дин шунингдек “ислоҳотчи-маърифатчи” ролига чиқади. Динний истиқболли, маърифатли вазифасини ҳозирги вақтда ҳам кўриш мумкин. Миср бўйича саёҳат қилиб, бедуинлар қўлига тушиб қолишдан ўзингизни олиб қочишга ҳаракат қилинг-ушбу қабилалар ўз динига мусулмончиликдан ҳам кўпроқ қатъий турганлар, лекин анча шафқатсиз. Улар динида мусулмончилик ва христиан “муқаддас битикларида” мавжуд бўлган “Худо барчани кечиримлилиги”, “Худо муруввати”га ҳеч қандай урғу йўқ. Диний қоидалар шафқатсизлиги борасида, имонлилар шафқатсизлиги борасида гапириш мумкин (ва зарур), лекин улар “муқаддас” битикларида мурувват, шафқат, эзгуликни намоён қилиш зарурати тўғрисидаги эслатма борлигини таъкидлай ўтиб бўлмайди. Бундай эслатма бўлган жамият тегишли мазмундаги тасаввурга ишонишлари тизимига ўта бошлаши мумкин. Бу жамиятда гарчанд афсоналарга кўра, беғараз севги, хушёқиш, фидойилик ўчоғи бўлган тақлид қилиш (“муқаддаслар”) учун намуналар пайдо бўлиши мумкин. Бу жамиятда аслида равшан ҳисларни ишлаб чиқувчи одамларга тақлид қилиш учун тан олинган ҳокимият томонидан намунага айланиши ва яшаши ва намоён бўлиши мумкин! Бу олдинга юксак қадамлардир.

 

Шундай экан, инсоният тараққиётининг маълум бир босқичида диний эътиқодларнинг у ёки бу этносида намоён бўлиши бу этнос юқорида таъкидланган бир ёки бир нечта омиллар таъсири ҳисобига қўшниларига қараганда анча муваффақиятли бўлиши эҳтимоллигини кучайтирди. Динийликка анча таъсирчан бўлган этнос рақобат курашида ҳам анча муваффақиятли чиқди. Ва шу тариқа, динний тадрижий зарурати равшан.

                                        

 

Нима учун монотеизм пантеизм ва политеизмни сиқиб чиқарди?

 

Деярли барча энг йирик замонавий динлар монотеистик динлар ҳисобланади. Нима учун бундай бўлиб қолди? Монотеизмнинг тадрижий афзаллиги нима? Нима учун табиий танланиш айнан шундай иш берди?

Христианлик монотеизми ҳақида гапира туриб, мисол учун, шуни тушуниш керакки, у фақатгина расмий тарзда монотеистик ҳисобланади. Шундан бошлаш керакки, у ерда худо гарчи битта бўлсада, лекин нимагадир учта шахсда. Бу ҳақда эксперт теологлар нима гапирмасин, оддий имонлилар учун уларнинг тушунтирилиши тушунарсиз ва керак эмас. Оддий христианин учун камида учта худо мавжуд-ота, ўғил, ва муқаддас руҳ. Эрамизнинг тўртинчи асрида Константин император буйруғига кўра Исо ва Худонинг (бу нималигини тушунишга ҳатто ҳаракат қилишни ҳам маслаҳат бермайман) ягоналигини рад қилувчи Арий Александрийскийнинг барча китоблари йўқ қилинди. Равшанки, бу борада чекров тинчиб қолди ва бунга асос бор: динда тушунишга ҳар қандай уринишга ундалмайди ва ҳатто таъқиб қилинади. Шундай ҳам бўлиб чиқди, булар барчаси нима англатишини ҳҳеч ким тушунмади, ва тушунмайди ҳам. Содиқ христианин томонидан Худо-ўғил, худо-рух ва худо-ота деб эсга олиниши улар “ягона”лигини тўғрисида ғайриихтиёрий қочирим билан бирга келади, лекин учта алоҳида худо каби бошқача қабул қилинмайди. Бундан ташқари, иккита Мариям, фаришталар ва архангеллар, серефимлар ва херувимлар ва мендан кўра кўпроқ ўрта имонли танишмаган яна кўплаб нарсалар мавжуд. Ва у гўё барча умумий нарсага, ягона худога, ушбу бокира қизга, ёки ўз фаришта посбонига, яна кимгадир топинади. Типик политеизм.

 

Бошқа динлар монотеизми ҳам шунга ўхшаш хусусият касб этади, лекин бу мавзуга мен батафсил тўхталмайман.

 

Индуизм – аниқ политеистик дин. Айтишадики, индуизмда бир неча минглаб худолар ҳисобланади. Шунга қарамасдан, уларнинг барчаси бош худога итоаткор хусусиятга эга бўлади ва бундан ташқари унинг тимсоли ҳисобланади, яъни турли шаклларда унинг кўриниши ҳисобланади. Монотеизмми бу ёки политеизм? Қаерда келишига қараб, қачон бўлишига қараб, ҳар бир муайян имонлига урғу қандай қўйилганига қараб.

 

Мана эски пантеистик сиғинишлар ҳеч қачон монотеизм бўлиб ҳисобланмайди. Агарда, ўша йиллардаги одам ишончга кўра, дарахтда қандайдир бир руҳ ўтиради, бунга одам ибодат қилади ва қурбонлик келтиради, унда бу руҳ мутлақо ўзидан қониққан, ҳеч қандай кўриниш ёки тимсол бўлиб ҳисобланмайди, ҳеч ким олдида жавоб бермайди.

 

Бундай пантеистни умумий ишга қандай сафарбар қилиш мумкин? Диний қисташни тадбиқ қилиб бўлмайди. Агар худо (майлига расмий бўлсин) ягона бўлса, қандай қилиб буни оддий қилиш мумкин. Шу туфайли ҳайратли эмаски, идора қилувчи энг сара намоёндалар ҳар қандай йўл билан у билан тўғридан тўғри алоқани ё монарх диктаторнинг ўзи ёки юқори муқаддас хизматчи қўғирчоқ амалга оширувчи ягона худони унинг ўрнига қўйиб политеизмни туби билан йўқ қилишга ёрдам берди. Буни амалга оширган жамият қўшимча тадрижий афзалликларга эга бўлдилар.

 

Нима учун ғалати христиан топиниши аср бошларида рим ҳукмдорлари томонидан истеъмолда бўлдилар? Ҳеч ғалати жойи йўқ. Христианлик қадимий рим худолари чексиз миқдоридан кўра анча қулай бўлган қандайдир бир қандай ягона худоликка келди.

 

Индуизмга қайтамиз. Унда политеизм монотеистик ҳисобланган бошқа динлардагига кўра анча катта миқдорда намоён бўлган. Ва агарда тубдан йўқ қилишдан кўра итоат қилдириш анча фойдали бўлиб қолишига охир оқибатда олиб келган маданиятнинг умумий ривожланиши бўлмаганда, индус этноси, аниқроғи, йўқ қилинган, ер юзидан супуриб ташланган бўларди, унга қадар бизга маълум ва номаълум бўлган бошқа этносларнинг кўп миқдори йўқ қилинган.

 

Энди нима? Дин сунъийлиги.

 

Агарда дин тадрижий ривожланишнинг қутулиб бўлмас бўғини бўлса, умумий фойда учун уни қўллаб қувватлаш, ҳар тарафлама ривожлантириш мақсадга мувофиқ бўлардими?

 

Аминманки, йўқ. Дин истиқболли ютуқ бўлганда, этноснинг яшашга, ривожланиш ва кенгайишга бирдан йириклашувчи имкониятлари аллақачон ўтиб кетди. Маданият ривожланиши бизнинг қўлимизга анча яшаш учун, ва келгуси ривожланиш учун, ижтимоий ва шахсий ривожланиш учун анча мукаммал қуроллар берди. Биринчи навбатда, бу илм. Иккинчидан бу истиқболли ва доимо тадрижий ривожланувчи аҳлоқ ва этиканинг манбаси ҳисобланадиган инсонпарварлик. (айтмоқчи, “муқаддас” диний китоблардан чиқувчи ўша аҳлоқ ва этикдан мутлақо фарқланувчи , унга зид). Учинчидан. Ҳозироқ пайдо бўлган равшан ҳислар ишлаб чиқиш ва салбий ҳисларни йўқотиш амалиёти (мазмун бўйича эмас, кетма кетлик бўйича) (менинг сайтимга қаранг www.bodhi.ru), ва шунинг учун яқин юз йилларда унинг тарқалишини кутиш ярамайди. Илм фан моддий маданият масалалари ҳал қилади, инсонпарварлик доимо тадрижий ривожланувчи этикани шакллантиради, ва мен томонимдан таклиф қилинган амалиёт тараққиёт масаллалари, алоҳида олинган инсоний шахсият масаллари ўз навбатида этик тасаввурларга таъсир қилади. У ёки бошқаси, ва учинчиси соғлом мазмун, фикрлаш эркинлиги, ҳеч қандай дин билан ҳеч қандай шаклда мос келмайдиган нафратни ишлаб чиқишни бас қилишни талаб этади.  

 

Равшан ҳисларни ишлаб чиқувчи одамларнинг келгусида ҳукмронлик қилиш тадрижий жиҳатдан қутулиб бўлмасдир. Бундай тажовузкорлик билан нифоқ солувчи, эрта қариш ва касаллик туфайли ўзини йўқ қилувчи, носоғлом ва йиртқичона рақобат туфайли ўта самарасиз ривожланувчи одамлардан тузилган жамият бизга одатий бўлган жамият олдида ўлчаб бўлмас афзалликларга эга бўлади. Ва бундан ташқари ёввойи ёлғон эътиқод билан одамларни соғлом мазмундан кўра, хурофот билан идора қилиш туфайли бу жамият афзалликларга эга бўлади. Бироқ тадрижий ривожланиш узоқ давом этувчи жараён. Ва қачон охир оқибатда “равшан одам” “онгли инсон”нинг ўрнини олишини башорат қилмаган бўлардим.

 

Ўз узил кесил йўқ бўлишидан олдин, дин бизга янада кўплаб мўжизаларни кўплаб мўжизакор топинишларни яратиб, жумладан аҳмоқлик, нафрат, ўлим ва барбод бўлишга олиб келувчи дин эрзацларини яратиб келтириб чиқаради. Мисол учун, бундай кутилмаган янгиликларга немис фашизми ва коммунизмни келтиришимиз мумкин.

 

Дин эрзаци бу оддий диннинг кўплаб хусусиятларини ўзида мужассам қилувчи топинишдир, лекин ўша “кўриб бўлмас мавжудлик”ларга анча кучли урғу беришда маҳрум топиниш демак. Ҳозирги вақтда, илм ва унга эргашувчи технология шу қадар узоққа кетганки, ҳатто энг аҳмоқ диний фанатлар ҳам шунаки бизни кузатмайдиган “соқолли қария” шахсини чинакамига киритиб нафақат ханжар балки атом бомба билан дунёни қўрқитиб уяли телефонлар ва интернет орқали гаплашишади. Ахир бу мумкин, лекин бу учун йирик сумма тўлаш керак. Агарда бунинг ўрнига, халқ хўжалиги билан машғул бўлинса, фуқаролар жўр бўлиб ибодат қилади ва куйлайди, унда бундай давлат узоқ муддат ҳукм сурмайди ва муваффақиятли бўлмайди. Бошқаларидан ташқари диний тамойилларни ҳаётга кетма кет тадбиқ қилиш улкан қон тўкиш, тўли фикрлаш фалажлиги ва ҳар қандай турдаги ижодий ташаббусни келтириб чиқаради. Мисол учун давлатлардан қандайдир бирини олинг, уни эслаганда унинг фуқаролари бизга маълум бўлган диний топинишлардан анча кескинларига эътиқод қилиши учрасин. Улардан ҳар қандай бирини олинг. Энди эса тўхтаб туринг ва эслашга ҳаракат қилинг, бу мамлакат фуқаросидан қайси бири машҳур ёзувчи, биолог, математик, алпинист, пианино чалувчи, рассом, маркетолог...(рўйхатни имкони борича узун давом эттиринг-сизнинг ўйингиз натижаси ўзгармайди).

 

Шундай экан, анча тўғри чизиқлик диний топинишларга тўғридан тўғри қайтиш ушбу мамлакат ҳар қандай сара намоёндалари нуқтаи назаридан мақбул эмас. (энг диний раҳнамолардан ташқари, албатта), ҳа деярли иложсиз. Бироқ дин эрзацини яратиш мумкин ва улар ёрдами билан мамлакат аҳолисини манипуляция қилиш анча муваффақиятли.

 

Коммунизм учига чиққан динда бўлган барча кўплаб хусусиятларга аниқ эга эди. СССРда Троцкий ва Бухариннинг китоблари “муқаддас битик”лар қаторига кирарди, уларни деярли ҳеч ким ўқимасди, лекин ҳар бир содиқ коммунист уларни “муқаддас” деб ҳисоблаши шарт эди. Ўша вақтга довур, униси ҳам, бошқаси ҳам коммунистик жаҳаннамга йўлланди, ва ўша вақтдан ўзида ушбу муаллифлар китобини сақлаш баб баробар равишда жонига суиқасд эди. Коммунистик мафкурани ишлаб чиқиш дастлабки христианлик жараёнларини эслатади-ҳеч кимга тушунарли бўлмаган майда  фарқлар ўлиши лозим бўлганлар ҳисобига яшовчиларни ажратувчи тамойилларни кўтаради ва “троцкистлар”ни йўқ қилиниши содир бўлган  “троцкизм” намоён бўлиши шакл ва мазмун бўйича “арианлар”ни йўқ қилиш билан “арианлар бидьат”и намоён бўлишини жудаям эслатади.

 

Диний фанатлар каби “чин эътиқод” учун қурбон бўладилар (у  одатдагидек ҳеч қанай мазмун касб этмайди), шунингдек коммунистлар “Ленин учун” ҳалок бўлдилар ёки “Сталин учун” жон бердилар, ёки “Мао” ва бошқалар учун. Ленин учун ўлганлардан шубҳа қилманг, унинг коммунизм ва империализм назариялари бўйича асосий ишларини ўқиб чиқиб, тушуна олган юзлаб кишилар йиғилмаган бўларди.

 

Коммунизмда бу каби худо йўқ, лекин унинг ўринбосари мавжуд. “Ленин бобо” тимсоли диққатли тарзда совет болалари бутун бир авлоди онгига кириб борди ва ҳатто катталарни қамраб олди ва шу тарзда у кўринмаган тарзда “рабби худо” содиқ имонлилар онггида қандай қилган бўлса аниқ ўшандай партия назорати вазифасини бажариб ўта қариганига қадар улар онгида мавжуд бўлган. Кейин бир “худо” бошқаси билан алмашган, ва “Ленин” бобо ўз ёнига “Сталин ота”ни отани тинч қабул қилди, сўнгра бутунлай унга тахтдан жой берди – рима худолари ва юнон пантеонлари билан қандай рўй берса ўшандай– фақат барчаси тезроқ, ҳаддан ташқари тез. Ва энди одамлар “Сталин учун” ўлдилар, “Сталин учун” қатл қилинди, “Сталинни севинтириш учун” ишладилар. Баъзи бир “кўхна эътиқодлар” бунга мослашди ва “Ленин ва Сталин” учун яшади-лекин бундай “ўзгармаслик” қўллаб қувватланмади ва охир оқибатда Ленин тимсоли тарафдорлари йўқ қилинди ёки тириклик учун зарур мослашувчанликни ўзлаштирдилар. Шимолий Корея, Хитойда биз ҳозир ҳам шундай жараёнларни кузатамиз. Шу нарса характерлики, Ленин тимсоли тарафдорлари мисол учун аслида у қандай одам бўлганлиги ҳақида кичиккина тасаввурга ҳам эмасди! Гўё мавжуд бўлган ва юзлаб, минглаб йиллар муқаддам ҳалок бўлган одамларга сиғинтирувчи тимсоллар ҳақида нима ҳам гапириш мумкин. “Ленинчилар” ўз тасаввурида ҳатто Лениннинг ташқи кўринишини гавдалантира олмаган! Ва худди ўша йиллар, ташқарида нисбийлик назарияси ва квант механикаси назарияси бутун ривожлангандагли ўша йилларда эди бу. Чин одамнинг чин сурати ўрнига маълум услубга солинган тасвирга эга плакатларга топинишарди. Шу нарса бунинг сабаби бўлганки, айтмоқчи, ахир шу нарсани ғалати деб тан олмасликнинг иложий йўқки, СССРнинг инқилобдан кейинги учта дастлабки яккаҳокими миллати бўйича рус бўлмаган.

 

Динний зарурий хусусиятларидан бир – маросимлардир. Бу дин хусусияти-тадрижий ривожланиш нуқтаи назаридан энг ғалатиларидан бири, ахир ўз этносини ривожлантириш билан шуғулланиш ўрнига, одамлар баъзан чиндан ҳам йирик миқдордаги манбалар, меҳнат, вақтни сиғиниш маросимларига сарфлашади. Ахир, нима-нима, коммунистларда маросимлар ошиб тошиб ётибди. Коммунистлар гоҳида миср пирамидалари қурувчилари билан меҳнат, вақт ва манбаларни сарфлаш бўйича баҳслашиши мумкин.

 

Худо нафақат имонсизларга жазо беради, балки ҳужумлардан қутқаради ва содиқларни мукофотлайди. Содиқ бўлмаганларга жазо беришда коммунистлар талиблардан кам бўлмаган ҳолда уддалайдилар, улар мукофоти эса тўлиқ чиндан мавжуд бўлади (“коммунистик меҳнат зарбдорлари” рукни остида деворий газетадаги портрет чиқарилиши, мукофот соатлар, санаторийга йўлланмалар, шахсий ишда миннатдорчилик), ва мутлақо афсонавий бўлади (авлод аждодларга миннатдорлик бошқа зару ҳаллар).

 

Коммунистлар худоси, муқаддаслиги табиий. Асосчини таҳқирлаш ўзига жиддий муаммоларни келтириш дема. Сени билан шунчаки яхши вазиятда бундан сўнг гаплашишмайди-тоза аҳлоқий майлдан гаплашишмайди.

 

Коммунизмда ҳам жаннат бор-ёрқин коммунистик келажак, ҳақиқатан фақат бизнинг невараларимиз тушадиган жой, гарчи истисно ҳолатлар бўлсада: Хрушев жаннат 1980 йили келишини ваъда қилган (афтидан, у нефтга нархнинг бирдан тушишини олдиндан сезмаган).

 

Дўзах ҳам мавжуд-ўз тозаловчиси билан (партия йиғилишида пўстагини қоқиш, танбеҳ, линейка қатори олдида танбеҳ бериш ва дўзах доирасида танбеҳ, улар ролини муваффақият билан қатоғон, зона, турма, карцерлар бажарган).

 

Коммунистлар тимсол қуролларига немис нацистлари ўзига қандай қаратса, шу қадар эътибор қаратди. Миср фиравнлари бутун мамлакат бўйлаб сьезд саройлари, шаҳар қўмиталари, ва партия қўмиталари бинолари, ёдгорлик тошлари ва барельефлар қурилиши олиб борилиши кенглигини тушларида ҳам кўришмаган.

 

Коммунизмда жавокашлар ҳам етиб ортарди: органларга ўз ота оналарини олиб келувчи пионер қаҳрамонлар; совуқ бошли ва илиқ юракли одамлар (афсуски қонга ботган қўллари елкасида бўлганлар), бир жуфт бошоқни яширган колхозчи аёлнинг жиноий қилмишларини жасурона очиб ташловчилар ва бошқалар.

 

Диндан мутлақо узоқ бўлиб сизга туюлган дин эрзацининг яна бир мисоли патриотизм деб аталади. Ҳа, буни эшитиш ғайритабиий: “патриотизм-диний сиғиниш”, чунки бу сиғиниш ҳозир ҳам кенг ёйилган ва ҳар хил йўл билан озиқланади. Лекин қаранг-патриотизм дин эрзациянинг барча хусусиятларига эга бўлади:

 

*) уруш даврида одамлар “Ватан номи учун” ҳалок бўлишади, улар ватан хусусан нима англатиши борасида ҳеч қандай кичик тасаввурга ҳам эга бўлмасдан ҳалок бўлишади, ва нима учун бу ўлим зарурий ҳисобланади. Шу нарса характерлики, Сталин тимсоли ва ватан тимсоли кўпинча бир бўлиб кетган эди ва одамлар “Сталин учун, ватан учун” деб ҳалок бўлишарди, ўзлари Сталин Ленин ортидан 20 асрнинг қонхўр йиртқичларидан бири экани ва бошқа учига чиққан босмачилар билан бутун дунёни ўзига бўйсундитришни режа қилганлардан эканлигини фаҳмламасди. (бу саволларга қизиқувчиларни Суворов, Солонин, Бешанов китобларига мурожаат қилишини таклиф қиламан). Шунингдек, улар “Ватан учун” уруш жиноий, одамхўр совет режимини қўллаб қувватловчи урушга олиб келмайди, бутунлай бунинг акси! Салб юришлари иштирокчилари ҳам айнан шундай ўз етакчиларини чақириб Тоғ ваъзи билан таққослашни лозим деб билган “Исо учун” ўлганлар.

 

*) “Ватан учун бизга бизнинг командирларимиз, президентларимиз, губернаторларимиз, артистларимиз ва руҳонийларимиз ижро қилишимизга буйруқ бериши ёки маслаҳат бериши талаб этиши ҳақиқатми” мавзусини мулоҳаза қилиш деярли жиноий ёки “деярли”сиз жиноий ҳисобланади. Умуман ҳар қандай шубҳалар “Ватанга яхши”, нима “ёмон”лигини фикр қилиш ҳуқуқини қонунга хилоф равишда тортиб олувчи серғайрат “ватанпарварлар”нинг оғизларида нафрат кўпигини келтиради.

 

*) ва шубҳасизки, бошидан кечирмаган ўқувчига “Ватан” каби нарсани  гавдалантириш анча мушкул бўлиб тудлган эрзац худо мавжуд. Иккинчи жаҳон уруши даврида Ватан Худоси совет одамлари учун “Она ватан чорлайди” плакати бтлан аёл чиққанди. Бу каби эрзац худо аёл тимсоли кўринишида муваффақиятли ватанпарвар мадҳияларни, бошқа плакатларни кўриб чиқиш мумкин.

 

*) ватанпарварликнинг ҳам ўз шайтони бор. Мисол учун, СССР фуқароси учун шайтон ролини кўпинча чизиқ чизиқ иштон кийган ва киссасини бомбаси бор семир империалист карикатура тимсоли муваффақиятли бажарган.

 

*) қаердаки Ватанимиз ғурури борасида тўлиқ уйдирма муваффақиятли “тўлақонли бўлмаган хориж ватанпарварлиги”га нисбатан каттагина уйдирма билан аралашиб кетоан диний фолклорда етишмовчилик йўқ.

 

*) ватанпарварлик маросимлари пойтахтнинг бош майдонида ҳарбий параддан бошлаб, мактабдаги дарслар ёки иш бошида ватанпарвар ифодали ўқишлар билан якунланиб анча етарлидир.

 

*) ватанпарварлик, ўз ўзидан четги зарарлардан ватанпарварни сақлайди. Мукофотлар яна ёқада метал нишондан то томоққача кенг диапозонда ётади ёки шундай миннатдор авлодларга кўкларга кўтарилган севгигача кўламда ётдаи, энг бош мукофот сифатида-“Ватан сени эсдан чиқармайди” саналади. Бунда қандай тимсоллар ишонганлар онгида липиллайди-фақат Ватанга маълум. Сенинг шарафингга бронза ёдгорлигига гуллар кўтарувчи пионерлардир балким бу ёки ёдгорлик тахтасидир, модомики оддийлик, ватанпарварларнинг эзгу ишларидан бири, бу ҳақда тарқатиш мумкин эмас.

 

*) “муқаддаслик” тушунчаси –ўз ўзидан у ерда мавжуд. Ваттанни таҳқирлаш- қўрқинчли гуноҳ, ва бунинг эвази ўлимгача нима бўлса бўлиши мумкин (аслида ВАТАН уни тахқирлаган бўлсада, “аффект”ҳолатида барқарор бўлгани каби суд тарафидан исботланади!!)

 

*) ватанпарвар жаннати – кучли, бой ватан, бунда атрофдаги давлатлар анча камроқ ривожлангани бўлиши лозим ва ёмонроқ шароитда яшаши керак, янада яхшиси хизмат қилиши ва ҳайратланиши лозим.

 

*) ватанпарвар дўзахи – бошқа этнослар билан аралашув, миллий ўзликни бутунлай йўқотиш. Ушбу кўкларга кўтариб мақталган “миллий ўзликни англаш” атрофида шу қадар қичқириқлар мавжудки, ҳайрон қолишдан тўхтамайсан киши, наҳотки одамлар қизиқарли, ёқимтой, ақлли, жўшқин, мулойим хорижлик аҳмоқ, кул ранг, сўлиган ёки тажовузкор ватандошдан хийла жозибадор эмас. Патриотизм психози одамлар ҲЕЧ ҚАНДАЙ ДИҚҚАТНИ  кимга ёки кимга қарши тарафдор бўлган шахсларга қаратмай “бизникилар учун” одамлар тарафдор бўлишигача етиб келади. Асосийси: унинг паспортида қандай штамп босилганида гап. Миллатчиликнинг шу қадар равшан ифодаси, шу қадар қизғаниш билан қўлланувчи барча мамлакатлар умумийлиги.

 

*) Патиотизмдан азият чекканлар – саноқсиз кўп, бунда улар азияти тарихи, шунингдек “муқаддаслар яшаш жойи” анча ўкп чексиз ҳолда бузиб айтилади, оддий диндаги муқаддаслар яшаш жойидан кўра бузиб айтилади. Бунга “маршал Жуков” яшаши мисол бўла олади, унинг юз фоизлик ёлғонлиги Суворовнинг “Ўз сўзимни қайтариб оламан” китобида ва “Ғалаба сояси” китобида очиб ташланган-ўнлаб миллион одамлар ўнлаб йиллар давомида юз фоизлик ёлғонга қурилган бу тимсолни қўллаб қувватлади ва ривожлантирди.

 

Ҳар бир киши бу фикрни осон ўзи ривожлантиради, ва мен ҳозир ўзи замонавий эрзац динда йўқ бўлган кутилмаган мисолни келтираман. Аслида муқаддас жой бўш бўлмайди!

 

Отаси буддист, онаси университетда математикадан дарс берувчи, ўғли фанни ташлаб кўча боласига айланган, қизи марсоход қурган тўртинчи мамлакат фуқаросига уйланган, учинчи мамлакатда ўқиган, иккинчисида ўсган, бир мамлакатда туғилган динга қарши исботли нутқни юксак даражада айтишга қодир ҳар қандай диний лексика ва аксиоматикасига камситувчи рефлекс ишлаб чиқилган “муқаддас битик”нинг соғлом мазмуни ёрдамида совуққонлик билан ҳаракат қилувчи даҳрийни тасаввурга келтиринг. … одам шахсий ҳаётига аҳлоқсиз тарзда юксак даражада сиқилувчи ва ҳеч кимга ҳеч қандай ҳалақит бермагани учун таъқиб қилувчи энг бориб турган космополитни ҳаёлингизга келтиринг, мисол учун, агарда у ўз ота онаси билан бир жинс алоқасига киришса, бунда хивич билан савалаб ва вояга етмаган бола билан қўшилишни намоён қилиб ва қари эшак билан қўшилишни намоён қилиб. Мана шундай нодир чидамли одам. Ва кўз олдингизга келтиринг-у диний бўлади. кучли тарзда диний. Эҳтимол, у ҳатто диний фанат бўлиб чиқиши ҳам мумкин! У ўз эътиқоди учун ўлдириш мумкин!! Ишонмайсизми? Шунчаки, сиз ҳали у ўз қисқичини жуда узоққа ва жуда теран қўйиб юборганига қарамасдан янги эрзац динни англамагансиз. Мен ҳатто унга алоҳида бўлим ажратаман. Қизиқиш уйғотдими?:) унинг номи:…

 

Мулойимлик.

 

Мен бу сўзни талаффуз қилишим билан, сенда, эҳтимол анча мураккаб нидо чиқади. У ҳайратланиш нидоси ва ҳатто хафсаласи пирлик бўлиб бошланади-ўйлаб чиқдим гўё!  Лекин, у қандайдир бир ўйчан нотада, вақти вақти билан йўталишга ўтувчи нотада тўхтайди, чунки фикр тезроқ ишлайди ва ҳозирча ҳаво ўпкадан чиқади, у аллақачон мен юқорида кўриб чиққан бандлар бўйича югуришга ургуради ва қоронғу ташвишланиш оша боради. Аслида мулойимликда эрзац дин хусусиятлари борми?

 

*) Энг оддийидан бошлаймиз – диний чидамсизликдан.

 

Мен кўп муносабатда бўламан – (ва мен шахсан саёҳатларда йилига олти ойдан фаол тарзда бир мамлакатдан бошқасига жойлашаман, шаҳардан шаҳарга ўтаман), ва сиртдан ўз электрон почтам орқали менинг китобларимга қизиққан одамлар менга ёзган электрон почтам орқали. Ва мен жуда оддий нарсани чиқардим, ва хатосиз тўғри қонунийликни чиқардим: одам не қадар мулойим, хушмуомала бўлса, у шу қадар тажовузкор бўлади. агарда одам “Салом!” деб ёзса, Эшит, сен ўз китобингда унга кўра қандайдир бир аҳмоқона нарсани ёзган бўлсаан....”. ёки агарда у сенга яқинлашиб “Вақтни айтиб юбормайсанми?” деса, бирдан равшанки, бу одам заиф тажовузкор. Албатта, у ватанпарвар бўлиши мумкин ва гап патриотизм борасида кетса, унин нафрати тўлиқ намоён бўлиши мумкин, лекин оддий маиший алоқаларда бу одам тўла тўкис мос суҳбатдош ёки ҳамкор бўлиши мумкин. Мана агарда хат бундай бошланса “Хайрли кун, кўп ҳурматли Бодхи. Ўз саволларим билан сизни безовта қилишни ўзимга эп кўрдим...”ўҳ.. бу ёмон хусусият. Бундай одамдан  агарда худо кўрсатмасин сен унга бундай шаклда жавоб берсанг: “эшит, “сен”лаб гаплашайлик, хўпми?” деб жавоб берсанг мен Докнинснинг китобидан келтирган шаклда жавоб берсанг қуйидаги хатни оласан. Шундай осонроқ. Менинг китобимга келсак сен шуни тушунмадингки, унга кўра...”.

 

Кўҳна эзгу Оврупода –Голландия, мисол учун, ўзини фуқаролари энг эркинлик севувчи ва бошқа фикрларга чидамли деб ҳисобловчи мамлакатда хусусий дўконга кир ва хўжайин саломига алик олма-шунчаки витриналарни кўриб чиқ ва қатъийлик билан унинг саломига алик олма. (Огоҳлантираман-бу хавфли тажриба!). авваламбор у ўйлайдики, сен нимадандир хафасан ёки сенинг қулоғинг яхши эшитмайди, ва бўлғуси маданиятли одам сифатида у сени урмайди-у салом беришни такрорлайди. Сен бунга ҳам алик олмайсан. Бир дақиқа ўтиб сен ушбу магазин эгасининг жисмоний хужумига учрайсан, ташқарига улоқтириласан, сенга айтилган қаттиқ таҳқирлар, сенинг онангга нисбатан айтилаган сўкишлар ва сенинг ватанингни сўкишлар бутун кўча бўйлаб тарқалади. Миршабни чақириш мумкин, аммо фойдасиз-миршаб нуқтаи назарига кўра магазин эгаси ҳақ. Ўҳ, албатта, қонун нуқтаи назаридан унинг ҳаракатлари қонунга зид, фақат ким қонунга жиддий ёндашади, қачонки мамлакатда ҳукмдор бўлган дин асослари тепкиланганда қоунунга ким жиддий ёндашади?

 

Автобусга минасан-сени билан ҳайдовчи саломлашади. Лекин унинг саломига алик олмайсан-ҳеч қаёққа кета олмаслигинг мумкин.

 

Ҳайротомуз ҳодисаларни бетараф ҳудудларда ҳам кузатиш мумкин. Мен Непалдаги Химолой майдонларида сайр қилишни ёқтираман. Атроф муҳит, лирик кайфият ёки қизиқарли саволларни ўйлаш фикрлашга ёрдам беради, ҳа атрофга қараш қизиқ-ўта гўзал тоғлар тармоқлари, чуқур сояли даралар, тўлиб ошаётган дарёлар, булутлар тўғридан тўғри ўша ерда, оёқ остида! Лекин, мана, қаршингизга саёҳатчилар чиқади-сен каби, Оврупадан саёҳатчилар келади. Яна ўн метрлар оралиғида улар очиқ чеҳра билан “Салом” ёки “Намасте!” деб сенга кулишади. Ёқимли одамлар, жин урсин. У ерда ҳеч қандай фанатиклар йўқ. Мамнунлик билан сен олға кетасан, саломга алик олмай ва ҳатто бош силкимасдан кетасан. Охир оқибатда, охирги ўн дақиқада сенинг ёнингдан ўнлаб кишилар ўтди ва сен энди улар саломига алик олдинг-энди сени бир қанча толиқтирди ва сен ҳаёлингни бўлишни истамадинг. Шунга қарамасдан, саломлашиш такрорланади-ҳайратомуз овозда. Сўнгра – таҳдид қилувчи. Сўнгра одам сенга яқин келади ва тажовузкорона қулоғингга “Салом!!!!!” деб қичқира бошлайди. Унинг кўриниши худди сени урадигандай.  У ҳатто жисмоний жиҳатдан сени ўраб олиши ва сени унинг саломига алик олишга мажбур қилишга уриниши мумкин. Ва ўзинг ортингда узоқ вақт ҳайратланган қичқириқларни эшитасан ва бу ўта таниш истаган айблашлар, бесақолбозлик ва даҳрийликдан бошлаб, жуда оддий ва анъанавий асоссиз сенинг узоқ аждодларинг шахсий ҳаётига нисбатан тахминлар билан тугалланган хайратомуз қичқириқларни эшитасан.

 

Ҳар бир чақалоқ –ушбу дин жафокори. Столдан турганда “рахмат, онажон” демай кўрма, ёки отага “салом” демай кўрма, ёки ўқитувчи синфга кирганда ўрнингдан турмай кўрма, ёки... санаб ўтишларда чек йўқ, ўзинг давом эттир.

 

*) маросимлар –шахсан мен уларни аллақачон тасвирладим. Маълум вазиятларда ўринли бўлган чексиз кўп сўзлар, сўз бирикмалари, улар бошқа шакллари, шунингдепк қандайдир бир имо ишорани қилиш зарур бўлганда, имо ишора қилганда ҳаракатлантирувчи маросимлар-бу бутун бир тил, бутун суб маданият. Яҳудийлар юзи ҳайратли тарзда бузилган, улар одамларга қараганда анча кекса. Булар юзлари бир зумда ёлғон кулгиларга бошдан оёқ ўтади ва бошқа  ишваларга ўтади, мана бу ўша қўлга киритилган ажинлар ва шундай бошланғич таъсир кўрсатади.

 

*) худо ва шайтон ушбу янги сиғиниш тарафдорларида қатъий тимсолга эга бўлиб улгурмади, лекин ҳар бир жамиятни муайян бўғинида даъвогарлар, вақтинчалик ўрин эгалловчилар мавжуд бўлади.  Кимдир ўз ошхонасида қўл сиқаётган “эзгу юз”, “Тереза она” ни осиб қўйган. Шу нарса муҳим эмаски, ўз Нобел нутқида бу аёл сайёрадаги энг бош ёвузлик билан аборт деб атади (тасаввур қиляпсизми). Асосийси у самимий ва эзгу. Ўз ўғлини назокатсизлигидан, хушмуомала бўлмаганидан уришиб кимдир ёшлигида хушмуомала бўлмган Гитлерни тилга олади ва унинг ҳаёти ёмонлик билан тугаганини мисол қилади. (табиийки, аслида Гитлер ким бўлгани борасида ҳеч кимнинг иши йўқ-асосийси, бутун жаҳон ёвузлиги билан бир жарангли исм бу).

 

*) бошқа фикрлиларга чидамсизлик-бу бор нарса. Сенинг носамимийлигинг барибир тўсатдан нохушлик келтирсада, “салом”га алик олмасликка табиий ҳуқуққа ҳар бир киши эгалигини борасидаги “имонлилар самимийликда” ҳақиқатини тушунтириша ҳар қандай вақт сарфлаш мумкин. Сен самимий бўлишинг керак ва у ерда барча. Одатда бу ерга самимийлик кўринишида лозим бўлган ҳурматни сен қилмаганларнинг қандайдир “заифлиги” қўшиб кетилади, яхши кишиларга зарар етказиш ақлга тўғри келадими? Бундан ташқари, агарда улар кекса ва ярадор бўлса? Одамлар агарда уларга самимийлик кўрсатилмаса, ўзига ачиниш ёки хафаликни автоматик тарзда бошдан кечиришни ўрганадилар, улар ҳатто тушкунликка тушиши мумкин, жавобан сен, шайтоний наслсан.

 

*) албатта, самимийлик, бу ҳимоя. Ҳар қандай дин ҳимоя қилади ва бу ҳам. Самимийлик нимадан ҳимоя қилади? Ахир... равшан иш, у ...э.. нимадандиир ҳимоя қилади... Аҳа, у носамимийликдан ҳимоя қилади, албатта! Сен “хайрли оқшом” дейсан, шундай қилиб сенга барака парчаси тушади. Янада самимий одамлар чин дилдан ишонадиларки, самимийлик уларни жиноятчилар, террористлар ва бошқа ёвузликлардан ҳимоя қилади. Ҳалок қилувчи янглишиш. Фавқулодда хавфли. Ўн йиллар давомида овруполиклар “имонсизлар”га нисбатан маълум ақлий йўналишга эга маълум минтақалардан аҳоли билан улар худоси барча ишни ассимиляция бўйича олиб боришини ҳисобга олиб самимийлик ўйнайди. Улар ҳеч қандай ассимиляция яқинида ҳам рўй бермаслигини пайқашганда улар самимий ҳайратланиши қандай бўлади, уларнинг ўзларини тезда тепки билан ўрганган жойларга қувадилар. Ҳушлилик самимийлик орқали катта меҳнат билан енгиб ўтади ва қўрқаманки, вақт беҳуда кетиши мумкин.  

 

*) самимийликнинг тимсоллари мавжуд, ўз ўзидан, мисол учун “поликорректлик, яримтўғрилик”. Луғатда бу сўз мазмунини кўриш фойдасиз. У ерда деярли эҳтимол нимадир ёзилган, фақат ҳеч ким буни ўқимаган ва ўқимайди. “Яримтўғрилик” сўзи илмий атама сифатида эмас, ўз нуқтаи назари бўйича босқон сифатида ишлатилади (ва гоҳида худбин мақсадларда) топиниш хизматчиларига тарқатилади. Сен баъзи миллатларнинг ўзига хос ёқимсиз хислатлари борасида ёздингми? Йўл эслатмасига ўхшаш нимадир. Кечир, дўстим, бу поликоррект эмас. Сорри, демак, бизнинг кечиримимизни қабул айла, хафа бўлма, ўз бувангга узоқ умр ва онангга нисбатан барча муносабатларда ўз мўжизавий саломингни етказ, лекин ўз шайтоний мақолангни йиртиб ташла ва тамом қил, аксинча биз сенинг оёқларингни синдирамиз ва ичакларингни чуваймиз, сорри яна бир карра.

 

*) самимийлик сиғинишида худогнинг йўқлигини хижолат қилиши мумкин, амо бу ҳайратли эмас, чунки бу сиғиниш фақатгина энди туғилмоқда. Биз дунёвий динлар қандай пайдо бўлгани борасида жуда кўп нарсаларни айта олмаймиз, чунки бу жуда илгари бўлган ва жуда кучли равишда издошлари йўлдан озган. Шунга қарамасдан, биз тўғридан тўғри кўз ўнгимизда пайдо бўлган ва яхши ўрганилган динни тадқиқ қилишга суяниб, юксак эҳтимоллик билан жуда кўп нарсаларни тахмин қилишимиз мумкин. Мен “карго-тимсол”ини кўзда тутяпман. Динда худо мавжуд қурилишнинг устига қўйилган ва у атрофида айланувчи тугалловчи тош сифатида пайдод бўлади. Шу нарсани истисно қилмайманки, замонавий эрзац динларда ва умуман худосиз четлаб ўтилади.

 

Карго –сиғинишлар тарихи шу қадар қизиқки, эрзац дин ривожланиши ва намоён бўлишининг характерли хусусиятлари шу қадар кўзга ташланарли акс этадики, мен бу ерда Докинснинг китобидан кенг парчани келтираман:

 

“Бу каби культларнинг ҳақиқий мисолларидан энг машҳурлари Янги Гвинея ва тинч океани Меланезияси карго культлари ҳисоланади. Пайдо бўлишидан йўқ бўлишига қадар бу культларнинг барча тарихи ҳали янги. Исо шахсига сиғинишидан фарқли ўлароқ, унинг пайдо бўлиши тўғрисида ишончли гувоҳликлар сақланмаган, мазкур вазиятда барча ҳодисалар кўз олдимизда ёйилди (лекин ҳатто бу ерда, ишонганимиздепк, баъзи батафсилликлар йўқотилган бўлиб чиқди)”. Шу нарса ҳайратомузки, христианлик шахсга сиғиниши деярли эҳтимол шу тариқа туғилди ва аввалбошда кўпроқ интилиш билан тарқалди.

 

Карго культлари бўйича менинг бош ахборот манбаим-“Жаннатни қидирув” деб аталган Дэвид Аттенборонинг китобидир. Энг дастлабкиларидан бошлаб барча шахсга сиғинишлар, ўн тўққизинчи юз йилликдан, иккинчи жаҳон уруши тугагандан сўнг пайдо бўлган анча машҳурларигача бир хил тузилишга эга бўлган. Афтидан, ҳар бир вазиятда оролликлар оқ келгиндиларга-бошқарувчилар, аскарлар ва миссионерларга таалуқли бўлган мўжизакор нарсалардан жудаям ҳайрон қолганди. Эҳтимол, улар Артур Кларкнинг Учинчи қонуни қурбонига айландилар: “Ҳар қандай етарли ривожланган технология сеҳргарликдан фарқ қилмайди”.

 

Оролликлар пайқадиларки, бу мўжизаларга соҳиб бўлган бу оқ одамлар ҳеч қачон уларни ўзлари тайёрламасди. Уларни тузатишни ўзидан нари қилар, янги нарсалар эса “юк” сифатида кемаларда пайдо бўларди, ва кейинроқ, самолётларда. Ҳеч ким ҳеч қачон оқ танлини ишлаб чиқариш ёки бирон нимани тузатиш билан машғул бўлганини кўрмаган; бундай ташқари, оқ танлилар умуман қандай бўлсада фойдали фаолият билан шуғулланмаган (стол олдида ўтириш ва қоғозларни териш аниқ қандайдир бир диний маросим бўлган). “Юк”нинг ғайритабиий келиб чиқиши шубҳа туғдирмасди. Гўё ушбу ҳаёлотни тасдиқлашда оқ танлиларнинг баъзи ҳаракатларини фақат диний маросим сифатида баҳолаш мумкин эди: улар баланд мачталар қуради ва уларга симни маҳкамлайди; олов ёниб милтилловчи, сирли товушлар чиқарувчи майда қутичаларни тинглаб ўтиришади; маҳаллий аҳолини бир хил кийим кийишига кўндиради ва орқа ва олдинга қадам ташлашига кўндиради, анча бемаъни машғулот ва буни тасаввур қилиш мумкин эмас. Ва тўсатдан маҳаллий ерликлар сирни топдилар. Бу барча тушунарсиз ҳаракатлар-ва маросимлар мавжуд, булар ёрдамида оқ танли худоларни “юк” жўнатишга кўндиради. Маҳаллик ерли кишилар “юк”ни олиш учун бу ҳаракатларни адо қилиши зарур.

 

Шуниси ҳайратлики, шу каби карго культлар мустақил тарзда бири биридан нафақат жуғрофий жиҳатидан, балки маданий жиҳатдан узоқда бўлган оролларда пайдо бўлди. Дэвид Аттенборо ёзадики, атропологлар Янги Каледонияда икки алоҳида вазиятни қайд қилдилар, тўртда— Сулаймон оролларида, тўртда — Фиджи оролларида, еттита —Янги Гебрид оролларида ва қирқдан ортиқ — Янги Гвинеяда, модомики, одатдагидек, улар бири биридан мутлақо мустақил тарзда пайдо бўлди. Аксарият ҳолларда бу динлар охират кунида “юк” билан бирга қандайдир бир ҳалоскор етиб келиши тасдиқланади.

 

Бири бири билан боғланмаган, лекин ўхшаш культларнинг бундай сонининг мустақил пайдо бўлиши умуман олганда инсоний руҳиятнинг муайян ўзига хос томонларини кўрсатади.

 

Танна оролидаги Янги Гебрида архипелагининг анча машҳур культларидан бири (1980 йилдан Вануату номини олган) ҳалиям мавжуд. Культнинг марказий фигураси Жон Форум исмли ҳалоскор. Расмий ҳужжатларда Жон Фрумнинг дастлабки тилга олиниши 1940 йилда қайд қилинган, бу афсонанинг ёшлигига қарамасдан, аслида Жон Фрум мавжуд бўлганми ёки йўқлигини ҳеч кимга маълум эмас. Афсоналардан бирида уни ингичка овозли ва оқарган сочли паст бўйли ялтироқ тугмали пальто кийган киши сифатида тасвирлайди. У ғалати башоратлар қилди ва аҳолини миссионерларга қарши қўйиш учун барча кучини ишга солди. Охир оқибатда у кўп, мўл “юк” билан бирга келувчи ўзининг иккинчи тантанали келишини ваъда қилиб аждодларига қайтди. Унинг назарида охир замон “буюк катаклизм”ни майдонга чиқарди: тоғлар қулаб тушади ва водийлар қуриб қолади, қариялар яна ёшлигига қайтади, касалликлар йўқолади, оқ танлилар абадул абад оролдан қувилади, “юк” эса шу миқдорда келадики, ҳар бир киши истаганича олиши мумкин бўлади (Ишаё Китоби билан таққосла (40:4) “Ҳар бир вовдий тўлади ва ҳар қандай тоғлар ва қирлар тушади...”).

 

Лекин ҳаммасидан кўра ҳукумат Жон Фрумнинг башоратидан иккинчи келиш даврида у ўзи билан кокос ёнғоғи тасвирига эга янги пуллар билан келишидан ташвишланганди. Шунга мувофиқ барча оқ танли валютасидан қутилиши лозим эди. 1941 йилда бу аҳоли орасида пулни ёппасига совурилишига олиб келди; барча ишлашни ташлади, ва орол иқтисодига жиддий зарар етди. Колония маъмурияти сабабчиларни қамоққа олди, бироқ ҳеч қандай ҳаракат Жон Фрум шахсига сиғинишни тубдан йўқота олмади. Христиан миссияси черковлари ва мактаблари бўшаб қолди.

 

Бир оз кейин Жон Фрум Америк қироли деган янги таълимот тарқалди. Атайлаб қилинганидек, тахминан ўша вақтларда Янги Гебридларга америка ҳарбийлари етиб келди, ва  — мўжиздан мўжиза бўлиб — аскарлар ичиди оролликларга ўхшаб қашшоқ бўлмаган, лекин оқ аскарлар каби сероб “юк”ларга эга қаро одамлар бор эди. Қувончли ҳаяжон тўлқини Таннани чайқалтириб юборди. Охират қутилиб бўлмас тарзда мана келиши керак эди. Шундай туюлдики, гўё барча Жон Фрум келишига тайёрланарди. Қариялардан бири эълон қилдики, Жон Фрум Америкадан самолётда учиб келади ва юзлаб одамлар унинг самолёти қўниши учун орол ўртасини тозалашга киришдилар.

Аэродромда бошида ёғоч наушникли диспетчерлар ўтирган, бамбукдан қилинган диспетчерлар минорасини ўрнатдилар. “Учиш-қўниш йўлаги” га самолёт макетлари қурилди ва Жон Фрумнинг самолёти қўнишига алдаб қўлга тушириш белгиланди.

 

Эллигинчи йилларда ёш Дэвид Аттенборо Жон Фрумнинг ибодатини текшириш учун Таннага оператор Жэфри Муллиган билан бирга сузиб келди.Улар бу дин ҳақида кўплаб фактлар йиғишди ва охир оқибатда унинг Намбас исмли киши яъни биринчи руҳонийсига вакил қилинди.  Намбас ўзининг ҳалоскорини дўстларча “Жон” деб атаган ва у билан мунтазам радио орқали гаплашган (“Жон радиоҳўжайин”) ини тасдиқлади. Бу бундай рўй берган эди: Намбас Жон Фрумнинг гапини изоҳлаб берганидан кейин, хипча бели телефон сими билан ўралган қандайдир кампир ҳушсизлик ҳолатига тушди ва беъмани гаплар гапиришни бошлади. Намбас Дэвид Аттенборонинг келиши ҳақида олдиндан билганлигини айтди, чунки Жон Фрум уни “радио” орқали огоҳлантирган эди.Аттенборо “радио” га қарашга рухсат сўради, аммо уни (асосли сабабларга кўра) рад этишди. Шунда у мавзуни ўзгартириб Намбасдан Жон Фрумни кўрган-кўрмаганлигини сўради.

 

Намбас астойдил маъқуллаб бош қимирлатди:

 

—        Мен уни кўп кўраман.

 

—        Кўриниши қандай?

 

Намбас мени бармоғи билан туртди:

 

—        Сенга ўхшайди. Унинг юзи оппоқ, баланд бўйли. У Жанубий Америкада яшайди.

 

Бу таъриф Жон Фрумнинг баланд бўйли эмаслиги, юқорида келтирилган афсонага зид келарди. Афсоналар шундай ривожланади.

 

Жон Фрум 15 февралда қайтади деб ҳисоблашади, лекин унинг қайтиш йили аниқ эмас. Ҳар йили 15 февралда диндорлар уни табриклаш учун диний маросимга йиғилишади.  У яна қайтмади, лекин улар руҳларини туширишмади. Дэвид Аттенборо Фрумнинг Сэм исмли бир мухлиси айтганидай:

 

—        Лекин, Сэм, ўн икки йил ўтиб кетди, ҳали ҳам Жон Фрум айтганидай, “юк” келади. У қайта-қайта ваъда берди, лекин “юк” эса барибир келмади. Ўн икки йил  — Сиз жуда узоқ кутмаяпсизми?

 

Сэм ердан кўзини узди ва менга қаради:

 

—        Агар сиз Исо Масиҳни икки минг йил кута олсангиз, лекин у келмаса, у ҳолда мен Жон Фрумни ўн икки йилдан ҳам кўпроқ кута оламан.

 

 *) мулойимлик ибодатида хозирча азият чекканлар йўқ, лекин  даъвогарлар муқаддасликда маҳаллий даражадай қанча лозим бўлса, шунча ва ундан кўпроқдир.

 

*) бошқа ҳар қандай диндаги каби, самимийлик культда болаларни зўрлаб “чўқинтириш” мавжуд бўлади. Самимийлик зарурати тўғрисидаги тасаввур қатъийлик, кетма кетлик, ва кўпинча шафқатсизлик билан синдирилади. “Менга рахмат айтмагунча столдан турмайсан!”-танишми? “Бизга хайрли тонг тиламагунча, столга ўтирмайсан”. Болани бурчакка турғазиш, қазноққа қамақ қўйиш, калтаклаш (бу халқда “шаппатлаш” дейилади), компотдан маҳрум қилиш, сайрдан маҳрум қилиш, дўстлари олдида шарманда қилиш-носамимийлик учун жазо бериш кўлами кенг.

 

*) муқаддас битиклар ҳам мавжуд. Одатдагидек, бу хусусиятда ёмон носамимий бола ўғри ва омадсиз, хушмоамала яхши бола эса қаҳрамон ва аълочи бўлган кўнгилни айнитувчи ўта сертакаллуф болалар китоблари қўлланилади. Ва бошқа ҳар қандай муқаддас битиклар каби, булар ҳам болаларга умуман яхши ҳулк қоидаларини улар томонидан сақланмаслиги ҳолатида келувчи оқибатлар тўғрисида тўғри маълумотларни беради, у аслида ўраб турган жамият тарафидан жиддий босимни бошдан кечиради ва мавқеларни енгиб ўтиш мушкул кечади. Шунингдек биз “католик бола” ва “протестант бола” ҳақида гапирганда, (коммунистик мамлакатлардан кейинги мамлакатлар аҳолисига бундай мисоллар ғалати, лекин улар бошқа мамлакатларда ҳам бутунлай тарқалган, ва бундай ибораларнинг ғазаблантирувчи юки Докинсда ечилган), “хушмуомала бола” ғалати иборасини қўллаш қабул қилинган. Бир тарафдан бу ибора шу мазмунда аниқки, у боланинг муайян хусусиятини тасвирлайди, лекин бунда “расм чизиш билан қизиқувчи бола” ёки “физикани яхши ўзлаштирувчи бола” каби шундай хусусиятлардан фарқли ўлароқ, мазкур хусусият уни ота онаси не қадар тажовузкор ўргатгани, ва у не қадар узоққа етгани, улар зўрлашига йўл бериб, руҳи синган ҳолда не қадар узоққа етгани шунчаки унга эсон омон қолиш учун имкон берувчи қандайдир бир минимумни қабул қилган ёки ўзи диний фанатга айланган, бу эса оддий дин билан аҳмоқ қилинган болалар орасида кўпинча бўлиб туради.

 

Одамларнинг диний олдиндан мойиллиги савдода ҳам ишлатилади. Реклама савдоси кўпинча майда эрзац дин ёки унинг парчаларини яратиш йўлида боради ва агарда уларга омад кулиб боқса, мувваффақият қозонади. Барча дезинфикация қилинувчи аралашма рекламасини эслайди: тоза ювилган ликопча парчаси катталашади гўё микроскоп остидагидек, ва даҳшат-биж биж микрблар тўдади! Савдо муваффақиятли тарза кучаяди-биж биж микробларнинг микро культлари яратилди. Реклама берувчи умуман микроблар ҳамма жойда борлиги ва доимо ҳаётимизда мавжуд, улар ҳаммаси ҳам зарарли эмас, уларсиз ҳаётимиз мавжуд бўлмасди деб хабар беришни “унутди”.

 

 

Шафқатсиз ёки шафқатли?

 

Ҳар қандай йирик диннинг ўзига хос ва ҳайратомуз аҳамияти (буддизм улар қаторига кирмайди, дин бўлиб умуман ҳисобланмайди) ўта тинчликсевар ва ўта тажовузкор омилларнинг ғалати бирикмаси ҳисообланади. Бирлашмаганлар бирикмаси. Эдакий кентавр. Диний муқаддас битикларнинг бундай хусусияти ваъзхонларнинг ишончли бошпанаси бўлиб хизмат қилади: “қаранг, менинг худойим қандай мурувватли! Мана қаранг, (“муқаддас битикнинг қандайдир хат бошисига қўл кўрсатиб ва истамай тирсак билан, билак ва бармоқ билан қўшни хат бошиларни беркитиб”). Мана яна бу ерда қарангчи (олдиндан белгиланган жойда китобни очади), йўқ, йўқ! У ерга қараманг, мана бу ерга”.

 

Маълум мисол – Тоғ ваъзи. Замонавий инсоният ушбу матнда ярим икки минг йил аввал жойлаштирилган эълонгача етганми? Ахир, эълон сифатида, ўз номидан кўплар икки юзликда дархол айбини фой қилишдан қўрқиб айтиши мумкин. Эски ва Янги Аҳада эшитилмаган шафқатсизлик мисолларини санаб ўтиш керак эмас, агарда ўзингиз излашингизга хушингиз бўлмаса, уларнинг тасвирини турли китобларни топиш мумкин. Эр хотин садоқатсизлиги учун, бесақолбозлик, ота онага итоатсизлик учун ўлдириш нимага лойиқ? “Муқаддас ўзини тутиш” мисоли шундай иборатки, тасодифан кириб қолган меҳмон (албатта эркак) шубҳасиз ҳимояга олинади, бокира қиз эса шафқатсиз гуруҳий зўрлаш учун уруғдошлари тўдасига ташланадими?

Қуръон ислом ўта мўжизакор шафқатсизликларга чорловчи ҳақиқий динлигини тушунмайдиган аҳмоқларни кечиришга чорлашни ўзида мужассам қилади.

 

Бу қандай рўй берганида масалал эмас. Бу қандай бўлгани мутлақо тушунарли. Муқаддас китоблар юз йиллар ўз қизиқишларига мувофиқ одамлар томонидан ёзилган ва пайдо бўлган аралаш қуралаш нарса қонунийдир. (барча мазмунда бири биридан узоқ бўлган). Масала бошқа жойда, бу қандай рўй берди, пайдо бўлган бири бирига мутлақо зид бўлган ғоялар ва чақириқлар аралашмаси мустаҳкам бирлик, дин бўғинига маҳкамландими?  Термоядро синтези жараёни бирлашмаси пайдо бўлади. Агарда протон бошқа протонга яқин келса, унда электр заряди бир номлилиги сабабли улар даҳшатли куч билан учиб кетиши керак. “Атом бомбаси” портлаши –бу “атом”эмас, айнан электр энергиясининг чиқиши, номдош зарядланган протонлар бири биридан куч ўрнига ушлаб турувчи масофада узоқлашади. (у “кучли таъсир” деб аталади) дарҳол кучсизланади ва электр итариш кучи уларни бошқа тарафга улоқтиради. Бу ерда шу қадар ўринсиз ғояларни ушловчи “кучли ўзаро таъсир”нинг қандайдир эквиваленти бўлиши керак.

 

Ўйлайманки, мен ушбу ҳайратли ҳодисага оддий тушунтиришни топдим. Диққат қилинг-аср боши христианлиги-қуллар дини, тахқирланган, тепкиланган қуллар дини. Улар ўз маиший ҳаётини ўзгартиришга кучи йўқ, лекин уларда ишонч йўналишини ўзгартириш имкони мавжуд! Мен ватандошларнинг ҳаддан ташқари тажовузкорлигига диққат қилганда, кўпинча менга шундай эътироз билдиради: “ахир сен қара, бизга қандай яшаш мушкул, ҳаммаси кам, ойлик кам, нарсалар кам”. Мен ҳимолай тоғларида ғалати қашшоқликда яшовчи непал халқини кўрсатиб эътироз билдираман. Улар мулки лойдан қилинган кулба, гуручли, маккажўхори ва бамбукли томорқа. Улар балким шунчаки билмайдиларки, ҳаёт анча қулай ва шинам? Ҳа йўқ, билишади. Улар ёнидан оврупалик туристлар ўтади ва уларга хизмат қилувчи непал гестхауслари эгалари, эшик оғалари, гидлар улар ўлчови бўйича фавқулодда бой. Нима бўпти? Сайёрада шу қадар жилмаювчан, очиқ, ёвуз бўлмаган одамларни топишингиз қийин. Бориб кўринг, текширинг ўзингиз, бу оддий, самолёт билан Катмандуга, кейин самолёт билан Покхаруга, Биретантига такси, у ерда Аннапурна атрофида майдонча бошланади (ёки тугайди), кейин пиёда сўқмоқ йўлда Ҳимолай тоғлари кўриниши ақл бовар қилмас тарзда гўзал. Сўқмоқдан бир қанча қадам ташалнг-яқиндаги худо унутган жойларга ташриф буюринг ва менинг айтганларимни текшириб кўринг ва тушунасизки, гап молу мулкда эмас ва нимадир бошқа нарсада эканини пайқайсиз. Бундай бахт бўлмайди, бахтли одамлар.

 

Ўз динида биринчи христианлар тинчланиш топдилар, улар шунга ишондиларки, уларнинг азоблари уларга юқоридан тайинланган, мукофот берилиши керак бўлган синов бўлиб ҳисобланади (ўлимдан сўнг албатта). Золимларга ачиниш айнан шу нарсаки, ўз ҳаётини қаҳрамонлик каби кўриб чиқишга имкон беради. Ва буларнинг барчаси янги этик тизим билан яхши туташади, унда юксак эзгулик қилувчилар сифатида севги изҳор қилади, севги идеаллари учун қурбон бўлиш ва бошқалар. Албатта, у ерда тоза прагматик саволлар билан бу иш чекланмайди. Матналарни тузган киши ва бизнинг давримизда тақлид қилиш учун намуна хисобланган киши равшан ҳисларни бошдан кечирувчи одатдан ташқари киши бўлган, аммо мен ҳозир христианлик каби ислом ҳам ўз ривожланишт аввалбошида у билан бирга мавжуд бўлган барча қолган культларга қараганда тинчликсевар дин ёки камида анча тинчликсевар дин бўлган. Бу динлар атрофида мамнуниятга, яхши қўшнилик, тинчлик, яратувчанлик, дўстликка интилувчи анча истиқболли одамлар давраси шаклланди. Бироқ кейин нима рўй берди? Бундай культни реакцион қамраб олиш қониқмаган холда қолди. Агарда ўғрилик ўлпонларини йиғувчи аслида у ўғрилаши лозим бўлганга азият чека бошласа (яъни ачиниш ва дўстлик ҳисси) кўп нарсани йиғадими? Агарда сенинг аскарларинг душман аксарлари ва фуқароларига ачинишни бошдан кечирса, қандай жанг қилиш мумкин? Барчаси барбод бўлади! Ҳукумат барбод бўлади.

 

Ҳаттоки, агарда мен томонимдан тасвирланган режа нотўғри бўлса, барчаси аслида бошқача бўларди, бунинг аҳамияти йўқ, чунки, бир нарса шубхасиз: пайдо бўлган тинчликсевар культ эртами кечми тажовузкор, эзувчи маданиятлар билан дуч келиши керак эди. Бир қанча вақт албатта яшил узум тўғрисидаги масални эслатувчи “ўнг чаккангга урса, бошқасини ҳам тутиб бер” кўринишидаги шиорлар билан қаноатланиш мумкин, лекин биринчи имонлилар барибир осмондан тушмаган  – улар ўз даври маҳсулоти бўлган, ва улар ҳимояланишни истаган ва буни қила бошлаган. Қотилдан ҳимоялагниш, бунга жавобан ўлдириш, бунда душманга ачинишни бошдан кечириш... бундай санъатга эришиш учун буни уддалаш учун қатъий истак талаб этилади, унга рияо қилишда самарали амалиёт ва қатъият талаб этилади. Ҳатто ҳозир ҳам бунга одамларнинг саноқли миқдори қодир ва бундай шиор учун одамларнинг катта тўдасини кўтариш шунчаки имконсиз бўларди. Имонлилар олдида оддий танланиш қолган – пацифизмни бир тарафга суриб қўйиш ва жанг қила бошлаш, яъни душманга тажовузни ишлаб чиқиш ва намоён қилиш. Муқаддас битиклар қўшимчаларни талаб этди, ва улар вужудга келди. Нафрат сил касалидан кўра зарарли нарса. Сал пал ҳомиладор бўлиш ярамайди, “дозаланган нафратли” бўлиш ярамайди. Нафрат тезда қачонки уруш тўхтовсиз давом этгандаги шароитларда айниқса унга белгиланган ҳадларда сирғалиб чиқиб кетади. Уруш жипсликни талаб қилади, агарда отасига қулоқ солиш ўрнига урушга “ишончсиз”кишилар билан кетса, печкада ўтиради, у сотқин, муртад. Янги туғилган динни ҳимоя қилиш учун бундай ҳодисалар йўқ қилиниши керак, жамият агарда йўқ қилиниши исталмаса, мустаҳкамланиши лозим. Ота онага қулоқ солмагани учун жазо бериши талаби шундай қўйилади, сўнгра у кучаяди ва тарқалади. Ақлга зид вазият пайдо бўлади: севгига чақирувчи эътиқодни ҳимоя қилиш учун нафратни ҳосил қилиш зарур бўлади, акс ҳолда анча тажовузкор ва сендан нафратланувчи атроф муҳит сени еб битказади. Ҳозирда мавжуд бўлган дунёвий динлар ғалаба қозонди. Улардан қанчалари қирилиб кетди, лекин булар яшаб қолди, аммо бу Пирров ғалабаси. Бошқачаси бўлиши мумкин эмасди!

 

Дин ҳимоячилари ўзига қўйилган “эзгу бошланиш”га йўналтирилади, рақиблар эса шу қадар асосли кўрсатадики, агарда кўп бўлмаса, унда кам бўлиши мумкин эмас бўлса бошланиш гарови ўша ерда. Лекин эшитинг, вақт ўзгарди! Вақт тез ўтади, охирги 200 йилда айниқса тез. Юз йил аввал ўртамиёни ёки ҳатто истиқболли бўлган нарса ҳозирда худди мўжизали ўрта аср каби қабул қилинади. Минг йиллар аввал ёзилган битикларга бош чайқаш мумкинми, ва у ерда ёзилган барчасини ўз вақтида бўлмаган қадрият деб эълон қилиш мумкинми? Гитлер ҳаддан ташқари аҳлоқсиз шахс эканлигига қўшилинг? Ўйлайманки, ҳа. Сиз уни ҳозир ҳукм қилмоқдасиз, ўша вақтда унинг инсониятга қарши жинояти 65 йил муқаддам бўлган, унинг дунёқариши 90 йил аввал шаклланган, шундайми? Сиз буни фаҳмлайсизми? Яна бир бор Ричард Докинсдан парча келтираман:

 

“Герберт Уэлснинг ҳаёлий “Зеҳн очилиши” романида у ажойиб келажак борасида ўз тасаввурларини тасвирлайди, ва у ёзади: “Қўйи табақалар билан муносабат билдирадиган Янги Республика қандай бўлади? деб ёзади. Қора танлилар, сариқ ирқ билан. Яҳудийлар билан? Қора танлилар оломони, жигар ранглар, кирчимол оқ ва сариқ одамлар билан, янги аниқ тузатилган дунёда? Нима ҳам қиламиз, ҳаёт бу ҳаёт, худойихона эмас, ва умид қиламанки, улардан қутилишга тўғри келади...” Янги Республика фуқаролари аҳлоқи тизимига келсак, дунё давлатлари устидан ҳукмронлик қилиши ҳукм қилинган тизим шундай тузилганки, чиройли, кучли тана, равшан, ёрқин ақл каби инсонда бор нарсалар, ажойиб ва самарали, энг зўр нарсалар тарқалишига ёрдам беради... Ҳалиям, қашшоқликдан қашшоқликнинг пайдо бўлишидан қочишда, табиат дунёни ташкил қилишда ўз усулини қўллади...ўлим...Янги республикалар... унинг учун қотилли қилиш жоиз бўлган идеалга эга бўлади.

 

Бу 1902 йилда ёзилди, Уэлснинг ўзи эса ўз даврининг илғор арбоби саналди.”

 

Сиз энди Гитлер жиркач шахс деб тасдиқлайсизми? Буни айта туриб, ҳалол инсон бўлиб, сиз шуни қўшиб қўйишингиз керак: Герберт Уэлс ҳам жирканч одам бўлган, унинг қарашларига қўшилган барча шундай бўлган, унинг шаклланишида қатнашганлар ҳам шундай бўлган (яъни умуман деярли барча). Қуллик эса-жирканч ҳодиса эмасми? Ушбу саволга жавобан ким “йўқ” дейди? Демак, қулларга эга Жорж Вашингтон, ва Томас Жефферсон ҳам жирканч одамлар бўлган. Линкольн муқаррар жирканч одам, чунки унинг хотини оиласи қулларга эга эди, ва у бунга кўнди. Тушунасизми? Нимадир мос келмайди, аҳмоқона туюлади. Бу тарзда фикр қила туриб, биз умуман фикр қилиш имконини йўқотамиз, ўтган барча нарсалар бир рангли, қора, хира, жирканч бўлади. Мен ҳозир вояга етган болалар билан очиқ ойдин алоқада бўлишда ҳеч қандай аҳмоқона эмас деб билган қадимги юнон ва қадимги рим мутаффакирлари, файласуфлари, илғор арбоблари мавзусини тарқатмайман (кўплаб доноликни севувчилар китоб жавонларида турган асарлар томлари билан).

 

Биз қачон фарқлай олганда биз фикрлар оламиз. Тарих ҳақида суҳбатлар агарда биз ҳар бир даврда “эзгулик” ва “тўғрилик” борасида ўз тасаввури мавжудлигини эсдан чиқармасак, ташвиқий тўқмоқ бўлади, ва эллик йил истиқболли, ҳозир жирканч бўлган нарса. Бу пайқарли. Бу шуни англатадики, биз жойимизда турмаймиз. Ҳали юз йил аввал ҳайвонот дунёси “овланадига ёввойи қушлар”дан бўлак ҳеч нарса эмасди. “Ёввойи қуш”ни отииш шунчаки, кўнгил хушлик учун, ажойиб вақт ўтказиш, у фил бўлсин ёки жирафа ёки кит. Ҳозир барчаси ўзгарди. Мисол учун Норвегияликлар бизга баландпарвозлик билан хабар берадики, тюлен болаларини овлаш (“тюлен боласи, белёк”)-қадимдан қолган фикр, улар маданияти қисми. Улар шунингдек  “маданият”борасида нимадир асрлар оша келадиган нарсадек гапиришади. У норвеглар дунё жамиятига тупиришни истайди, улар бу ўйинчоқ нарсаларни ўлдиради, ўлдирди ва ўлдиражак. Шунга қарамасдан, нимадир ўзгарди, дунё ўзгарди, ва бу дунё бундай кўнгилхушликларга нафрат ва норозилик билан муносабатда бўлади. Ва Гренландия аҳолис ўз маданиятига баландпарвозлик билан бош ирғаб, кўнгилхушлик учун ёввойиларча юзлаб делфинларни ўлдирадилар (уларда, кўряпсизми, эркак балоғатга етиш байрами ва ҳар бир эркак бўлишни истаганлар делфинни ёввойиларга ўлдириши лозим) улар “тушуниш ва ҳурмат”ни ҳисобга ола олмайди.

 

Аммо дин бундай эмас. Динни биз бутунлай барча ичак човоқлари билан, имонсизларни ўлдиришга чақириғи билан “ҳурмат қилишимиз ва қабул қилишимиз” лозим. Бу аҳмоқлик эмасми? Нима учун оддий нарсани айтмаслигимиз керак: “бизнинг динимизда ажойиб нарса бор, ҳам даҳшатли нарса бор, бу қачондир кимгадир ажойиб кўринган. Биз ота онани қулоқ солмаганлик учун ўлдириш ва эътиқодни ўзгартириш мумкин бўлмаган янгит дунёда яшаймиз. Келинг бу сатрларни ўчириб ташлаймиз ва бизга ҳозир ёққан нарсаларни қолдирамиз. Майлига бошланғич матнларни олимлар, тарихчилар, сиёсатдонлар ўрганади. Майлига улар кутубхоналарда ётсин, лекин нима учун улар ҳар бир уйнинг китоб жавонларида ётади? Нимага ҳар бир ибора ҳақиқийлиги ва муқаддаслигига шубҳа қилганда ҳам ўлим жазоси қўрқуви билан болаларга ўқишга берилади?

 

“Муқаддас битиклар”да мавжуд бўлган нафратнинг ўша ифодалари ўз хизматини ўтади, улар умуман ҳеч қандай этик қоидалар билан ушлаб бўлмайдиган қотиллик ва қийноқлар бор жойдаги ўта тажовузкор муҳит шароитида дин тирик қолишига ёрдам берди. Уларга “рахмат”айтинг ва уларни ахлатхонага ташланг. Айнан кечирим, ачинишнинг кўплаб ғоялари кенг кўламида дастлаб киритган ушбу айни дин туфайли, биз ҳозирда ўзининг аввалги кўринишида бу дин қабул қилимайдиган жойдаги дунёда яшаймиз!

Келинг, ўзида тажовузкор бошланишга эга бўлмаган культлар тарихини кўриб чиқамиз. Мисол учун , ҳинд муқаддас Рамакришнаси культи. Унинг ҳаёти борасида(XIX аср) носамимийлигидан ўпкалашга асос бўлмаган одамлар томонидан анча тўлиқ ҳикоялар бизда бор. Унинг шогирдлари ва тингловчилари томонидан унинг ҳаракатлари, сўзлари, таълимоти борасидаги зид бўлмаган гувоҳликларнинг тўла бўлимлари ёзилган. У ерда тажовузкорлик йўқ, бир миллиграм ҳам йўқдай туюлади. У ҳақда нимадир эшитган нарса, мутахассислар ва ҳинд эзотерикаси билан қизиқувчилардан ташқари буни эшитган киши борми? Сизнинг шаҳрингизда бир киши бўлса ҳам бу рамакришначими? Ҳа, Ҳиндистоннинг ўзида ҳам у ҳақда эшитганлар оз, уларнинг ўз худолари бор ва Рамакришнасиз ҳам етиб ортади.Рамакришнада XIX асрда эмас, айтайлик, ўн олтинчи ёки йигирманчи асрда яша, амаки келарди, томоғида пичоқ билан, ўқувчиларни қорнини тиларди ва дин тугалланарди. Ҳаттоки эзгулик ва мурувватни ташвиқот қилувчи дин ҳам тирик қолиш учун ҳимоя қилиниши керак. Вақт ўзгарди.

 

Террористлар ёвузлик келтиради. Ўзлари эса бу ҳақда ўйлайдими?

 

Улар ўзлари эзгулик қиламан деб ўйлайди. Жиддийми? Агарда сиз буни тушунмасангиз, терроризм ҳеч қачон тугамайди. Террористлар суратларини қараб чиқиб, шунингдек терроризмни оқловчи диний раҳбарлар суратини кўриб, улар юзи умуман жирканч эмаслигидан иборат ҳақиқатдан  қўл силташ қийин. Шундай қилиб буришган ғазабли юз, қийшиқ кўзли одамни кўришни истайсан, лекин умуман бошқа манзарани кўрасан, ёқимли жилмайиш, яхши одам юзи, жин урсин! Қарайсан ва ҳайрон қоласан-мана ўша террорист ёки террорист ҳимоячиси??” Улар ўзлари тушунчаси бўйича “яхши одамлар”. Нимага йўқ, улар шундай сўрарди? Улар “муқаддас битиклар” уқтирган нарсаларни амалга оширади. Ўнлаб миллион одамлар улар атрофида аминларки, бу матнлар бутунлай муқаддас ва ҳақиқий. Ва қолган барча дунёда бу нуқтаи назарни ҳурмат қилишади!! Ва мана сен, бу мақолани ўқиб, шунингдек имонли бўлмаганларни ҳукм қилишга, ота онаг қулоқ солмаганли учун, эътиқодни ўзгартириш учун қатл қилишга чақирувчи матнларни ҳурмат қиласан.

 

Кўпинча айтишади, террористлар бу битикларни нотўғри талқин қиладилар. Бундай деб айтганлар эҳтимол ўзлари бу битикларни ўқимаган ва ҳатто бу битикларни ўқиганлар ҳам уқмаган. Агарда бу китоблар ўнлаб миллион кишилар, миллионлаб кишилар тушунмайдиган тилда ёзилса, бунда ниманидир ўзгартириш керак бўлиб чиқаддими?

Ахир, “нотўғри талқин қилиш”нинг баҳоси катта. Биз ўз жавонларимизда кимнингдир бурун шакли бошқача бўлгани учун ўлдиришга чорловчи  портловчи модда ва ранги ўчган заҳар зираворидан заҳар тайёрлаш борасида ҳикоя қилинувчи зич тилло жилдли чиройли безатилган китобни сақламаймиз.  Биз бу китобни биринчидан охирги ҳарфига қадар “муқаддас” деб ҳисобламаймиз. Унинг ичидаги мазмуннинг ҳақиқийлигига шубҳа қилувчиларни ўлимга ҳукм қилиш билан жазоламаймиз.

 

“Ўртамиёна дин”йўқ. Ҳар қандай “ўртамиёна” имонли, ўзини “муқаддас” деб билан бизга маълум китоблар, нафрат, геноцид ва бошқаларга бажонудил бошқаради. Агарда у ўзи ўлдирмаса, унинг ўрнига “биринчисидан охирга харфигача муқаддас” матнларни ўқиган бошқалар ўлдиради.

 

Айтмоқчи, тарихий ҳужжат сифатида совет филмларини қараб чиқманг. Гитлер-карикатура тимсол эмас, бу энг маърифатли европа миллатининг ўнлаб миллион вакилларини алдов ва куч, ёки кўндириш билан бирлашттирган тирик одам! Уларни эса даҳшатли жиноят хунрезлигига тортган. Ҳақиқий Гитлерга боқишнинг усулини топинг, мисол учун “Урушдаги тинчлик”деб аталган Би Би Сининг филмини харид қилинг. У ерда Гитлернинг нутқи қайдлари мавжуд. Биласизки, у бутунлай мўйлови бор кулгили аҳмоқ таасуротини бермайди. Карикатурадаги аҳмоқ найрангбоз учун ўз болалари келажаги, ўз келажаги, ўз фаровонлиги, ўз ҳаёттини берганини гапириб, энг маърифатли ўн миллионлаб аҳолисини таҳқирлаб бўлмайди. Улар учун Гитлер адолатни тиклашда ишончли киши бўлган. Йиртқичларча Германияни талаган Франция ва Польша биринчи жаҳон урушидан сўнг нимани кўзлаган? Немислар буни ичига ютиб унутадими? Немислар учун Гитлер оччиқ кўнгил, адолатли, кучли етакчи бўлган. Сталин русларга бўлгани каби. Мао хитойликларга бўлгани каби. Ва шу тариқа у ўша вақтлардаги “эзгулик-бугунда эзгулик эмас демагунимизча шундай бўлади. вақт ўзгарди”.

 

Шахс? Бу ким?

 

Ҳар қандай ижтимоий жараённи, жумладан диний онг жараёнини равшан тушуниш учун, биз одамга бутун бир шахс сифатида қарамаймиз. Ғалати, лекин нимагадир тарихчилар ва жамиятшунослар томонидан эътиборга олинмагунча анча оддий фикр бўлади. Мен одамни бутун бир шахс сифатида яқин кўриб чиқишдан бўйин товламасдан ҳеч нарсани тушуниш мумкин эмас, лекин агарда сенга нимадир тушунарсиз бўлса, ёки агарда сен анча теранроқ қизиқтирувчи масалаларни ечишни истасанг, ўшанда, албатта ягона, бутун бир шахс умуман мавжуд эмаслигини фаҳмлашинг мақсадга мувофиқ.

 

Ҳар қандай одам ҳар куни, ҳар саотда олдиндан қабул қилинган қарорлар бажарилмаслиги, самимий илиқ истаклар тўсатдан бўм бўш ва аҳмоқона бўлиб қолиши, ва қанчадир вақт ўтиб яна самимий ва илиқ бўлишига дуч келади. Кечқурун мен эрта тонгда тураман, пақирдан муз сув чайқаб тураман ва шаффоф қор устида югураман, эрталаб ўзимга бесаранжом кўрпани тортаман, қўрқинч билан кечаги уйдирмаларни супуриб ташлайман.

 

Одам-бу субшахсият бирлигидир. Оқилона жаранглайди, лекин анча содда. Ҳар бир лаҳзада ўзини "мен"фикрини билдирувчи ҳислар бирлиги мавжуд. Одамлар кўплаб аҳмоқона ҳаёллардан қутиларди ва агарда бир кун ўтиб, соат, ёки беш минут ўтиб бўлувчи ҳислар бирлиги эмас “мен” ёрлиғини ўзига ёпиштирган ҳислар бирилиги равшанлигини қўллаб қувватлаганда, анча бахтли ҳаёт қурган бўларди. Жамиятда мавжуд қонунлар, жиноий, аҳлоқий, ёзма ва ёзилмаган қонунлар “жавобгарлик” тушунчасини беради-бунга мувофиқ жиноий ёки аҳлоқий ва бошқа жавобгарликлар бўлади. Яна, тадрижий нуқтаи назардан масалага қараймиз: агарда жавобгарлик тушунчаси мавжуд бўлган жамиятнинг шундай шакллари яшаб қолган бўлса, демак бундай тушунча мавжудлиги эҳтимол тадрижий афзаллик ҳисобланади.

 

Аслида, албатта, бундай нуқтаи назар жуда соддалаштирилган ва мен қисқача бу ҳақда эслатмоқчиман. Мисол учун, ёппасига тумов билан касалланадди. Бу тумов қандайдир бир тадрижий афзаллик эканлигини билдирадими? Албатта йўқ. Аниқроғи, тумов одамнинг тадрижий ривожланиш афзаллиги саналмайди. Тумов вируси ўз ўзича яшайди ва тадрижий ривожланади, ва у ҳозир ҳам мавжуд, демак унинг замонавий турли туманлиги тадрижий курашда сақланиб қолди. Бу одамга фойдалими ёки йўқ, ўта қийин масала. Шуни айтиш лозимки, одамга тумов вируси умуман керак эмас. Эллик йил муқаддам анча экстравагант назариялар тўғри саналди, мисол учун, биз учун чўл ва ботқоқлик зарур эмасди. Аслида ботқоқда нима яхши? Фақат ботинкани ифлос қиласан. Нимани биз қалаштириб ташласак, бундай тасаввурлар билан идора қилиб қалаштириб ташласак, эслаш керак эмас. Шу туфайли анча аниқ ифода қилиш мумкин: мен бошқа ҳеч қандай бошқа барча замонавий жамиятларда жавобгарлик тушунчаси мавжудлигини тушунтирувчи бошқа ҳеч қандай тахминларни кўрмайман, бундан ташқари жавобгарлик тушунчаси сақланиб қолиш ва рақобатга чидашга анча қодир жамиятни шакллантирди.

 

Ушбу тадрижий механизмни тушунтириш қийин эмас. Жавобгарликни тушунмайдиган жамият конструктив, яратувчан фаолиятга қодирлиги эҳтимол.

 

Шунга қарамасдан, ўз ҳулқ атворимизни баҳолашга жавобгарлик тушунчасини қўллаш шунчаки оддий эмасдай туюлади. Айнан шунинг туфайли, одам субшахсият бирлиги саналади. Бошқа киши томонидан қилиган қилмиш учун бир одамни жазолаш ғалати-бундай жамият ҳаётга мос бўларди.  Ҳозир мавжуд бўлган умуман бошқа субшахсият таъсирида унинг қўли билан қилинган қилмиш учун одамни жазолаш ҳам адолатдан эмас...  Ва бундан ташқари адолатсизликнинг бундай шакли анча ҳаётга мос бўлиб чиқади. Бир қатор вазиятларда жиноий кодекс, дарвоқе, “субшахсият”нинг ноаниқ тушунчасини киритади ва ҳатто унинг бир субшахсияти томонидан қилинган қилмишларга ўша одамни жазоламайди. Албатта, бундай истиснолар жуда кам, лекин аниқ вазиятларда бир қанча истисно ҳолатлар бутун алғов далғов бошлангунча кенгайиши мумкин.

 

Яқин тарихдан мисол. Қандайдир бир одам подъездда ёш болани тутиб олади ва у билан, нима бўлади, бузуқ ишлар амалга оширади. Айнан у у ерда нима қилган, буни билишимиз керак эмас, чунки бу вақтда бола отаси-собиқ моҳир боксчи, квартирадан чиққан ва буларнинг барчасини кўрган. Бу одамни ўлдириш учун битта зарба кифоя бўлган. Қотилни суд оқлаган, чунки у “аффект” ҳолатида ҳаракат қилган. Қизиққи, бироқ баъзан суд эр хотинлик тўшагида устидан чиққан ўйнаш билан хотинини ўлдирган эркин оқлайди. Саудия Арабистонида суд хотини кўчага чиққани ва бегона эркакка бир жуфт сўз айтгани учун ўлдирганини оқлайди. Бундан чиқди, қотилни жуда кучли салбий ҳислар оқлайди. Албатта, бунда суд жамиятда ҳукмрон бўлган тасаввурларга мувофиқ ушбу ўта кучли салбий ҳислар пайдо бўлишининг “ҳаққонийлиги”ни ҳисобга олади.

 

Сталин даврида “қулоқ” ёки “троцкист”ни ўлдирган киши деяри автоматик тарзда оқланади. Автоматик тарзда оқланади ва ҳатто ўз мамлакати урушган мамлакат аскарини ўлдирувчи одамни қўллаб қувватлайди. Бошқа мустасно ҳолатлар ҳам мавжуд, бироқ одатдагидек ҳеч нарса ва ҳеч кимни гап ижтимоий институтлар нуқтаи назаридан унинг аҳамиятли ҳатти ҳаракатлари ҳақида кетганда одамдаги субшахсиятни ҳисобга олмайди. Ва агарда одам яшаб қолиш ва муваффақиятли бўлишни истаса, у ишнинг бундай холатига мослашиши лозим бўлади, унинг ҳар бир субшахсияти бошқа хар қандай субшахсият қилмишига жавобгар бўлади. агарда сен ўша вақтда сенинг субшахсиятинг рул олдида бўлса, бир оз бир хил турмайдиган бўлса ва аллақачон бошқа субшахсиятлар тарафидан қувғин қилишга дучор бўлган бўлсанг, жумладан полициячи субшахсиятига ишинг тушиб турган экан шуни баҳона қиласан, бунда полициячи тезликни оширганинг учун жарима солишдан воз кечиши амри маҳол.  Жаримадан қочишнинг иложи йўқ, ишни руҳий шифохонага йўллланма олиш билан тугатиш мумкин.

 

Шахслар аро муносабатлар дунёсида, ғалати бўлсада, юқорида кўрсатилган вазият тўла тўкис мумкин ва бундан ташқари ҳар қадамда рўй беради. Ва бунда ўз ўзидан тадрижий ривожланиш мазмуни бор, ва эҳтимол у шундан иборат бўладики, шахслараро муносабатлар ўз келиб чиқишига кўра полигон ҳисобланади, унда бир хилдаги одамнинг субшахсияти ўртасида жанг рўй беради, улар тизими тузилади, ички ҳокимият тизими шаклланади, шахс ўсиши рўй беради. Шахслараро соҳада қатъий қоидалар тарқалиши, ва унга кўра жавобгарлик қандай субшахсият қилган бўлса, гўё оила ёки меҳнаткашлар гуруҳи ёки дўстона коллектив буни қилганига қараб келиши ҳаммасидан аниғи мустаҳкам боғланган ижтимоий муҳитнинг мумкин бўлмаган шаклланишга олиб келарди.  Хотига хиёнат қилган эр ўша вақтдаги ҳукмрон субшахсият буни содир этсада маст бўлганини баҳона қилиб кечирим сўраши мумкин, лекин ҳушёр каллада хукмрон бўлган субшахсият бирлиги кўп ҳолларда бу маст субшахсиятни қоралайди. Аслида, бу вазият ҳушёр субшахсиятлар учун мақбул эмас, чунки бу вазиятда, агарда хотини кечирмаса, бу фақат маст субшахсиятга фарқи йўқ бўлади, қолганлари кутилмаган оқибатларга дуч келади. Шу туфайли, гарчи шахслараро муносабатларда жавобгарлик мавжудлиги одатдагидек дарҳол ва қайтмайдиган ўзгаришларга олиб келмайди, бундан ташқари вазиятгни қайтариш, айниқса кўп маротаба унга олиб келиши мумкин. Шунинг учун инсоннинг ҳар қандай субшахсияти бошқа субшахсиятлар унинг қадрини ҳурмат қилишидан иборат афзалликка эга. Натижада, одатдагидек кимдаки мавжуд бўлган субшахсият бири бири қадрини ҳурмат қилган одам муваффақиятли.

 

Одатлар доимо уларга белгиланган чегараларда тарқалишга мойил бўлади. душманга нафрат қутилиб бўлмас даражада барча катта ва катта одамлар давриасига, ҳодисалар, ғояларга нафратга олиб келади, шу туфайли ҳар қандай уруш икки маротаба вайрон қилувчидир, аввало талафот душманга етказилади, кейин ўзининг собиқ аскарларига. Шунга ўхшаб хурмат билан, агарда одамда бири бирига ҳурмат билан мурожаат қилувчи бир қанча субшахсиятлар шаклланса, яъни бири бири қадриятини эътиборга олса, бири бири манфаатларига амал қилса, у ҳолда бу одат субшахсиятнинг бир бирлиги доирасида тарқалади. Одам не қадар вазмин бўлса, шу қадар у мақсадли харакат намоён қилди, шу қадар кўп миқдорда у бошқа одамларга ҳамкор ва чидамли бўлади. Субшахсиятлар орасида алғов далғовлар, айтмоқчи деярли догма ва таъқиқларни босишга эришган субшахсиятлар орасидаги алғов далғов доимо алғов далғов ташқаридан чайқалишига олиб келади. Шу туфайли, диний яккаҳокимлик ҳукмрон жамият (хоҳ ислом, ёки коммунизм, ёки самимийлик бўлсин) ўз ўзидан алғов далғов уйғотади. Бошқа тарафдан одамлардан таркиб топган, бошдан кечирувчи ва интилувчи одамлар равшан ҳисни бошдан кечиради ва  ичдан ва тақшаридан бузувчи таъсир қаршилиги, ўзаро қўллаб қувватлаш ва руҳий осойишталик, ўзаро боғланиш, ўз қатъияти нуқтаи назаридан бизга одатий бўлган жамият учун эришиб бўлмас ҳисобланади.

 

Лекин одамнинг субшахсияти ўртасида конструктив ўзаро алоқа қўйилганда мувозанатли холатга қандай эришилади? Нима айнан рўй беради?  Ва унинг номи учун қилинувчи ўз дини, келгуси ўз халқи қисман, келгуси оиласи ва ўзини портлатиб, савдо марказини бомба олиб портлатади, китоб ўқийди, бола қарайди бу субшахсият, бу вазиятда нима бузилган? Қачонки одам олий маълумот олганда, иккинчи олий маълумот олганда, геология ва археологияда эксперт бўлганда, ажойиб ҳаёлий таълимотлар яратганда ва ажойиб ўқитувчилардан сабоқ олганда, сўнгра тўсатдан бир қўлида Инжилни олиб, бошқасида ўзининг олам тўғрисида илмий билимларини олиб, охиргилариги ташлайди ва диний фанатга айланадими (бундай хилдагилар тарихи Докинзда тасвирланган)?  Катта ёшдаги, олий маълумотли, ақлли, ҳушёр (буёғини ўзинг давом эттир) одам Ер Худо томонидан яратилгандан бошлаб 10 минг йил мавжуд бўлиши борасидаги соғлом фикрдан ташқариларини қўллаб қувватлайдими?

 

Шахснинг диний хулқ атвори агарда уни субшахсият тўплами ҳақида тасаввур ёрдамида қараса анча тушунарли бўлади. хусусан, одамнинг чексиз хулқ атвори бундай қандай ўзгариши ва алоҳида субшахсият қандай тадрижий ривожланиши, у қандай бузилиши ва биргаликда мавжудлиги борасидаги субшахсият келишими қандай рўёбга чиқарилиши масаласини тадқиқ қилиш зарур. Динийликни жиддий тадқиқ қилиш, бошқа руҳий ва ижтимоий масалаларга баробар равишда бу каби тадқиқ қилишсиз мумкин эмас. Бу мавзу бу китоб доирасида иккинчи даражали, ва бу ерда буни мен ёритмоқчи эмасман.

 

Биз динсиз қандай яшаймиз?

 

Биз динсиз қийин аҳлоқий масалаларни ҳал қила оламизми? Яна қандай уддасидан чиқамиз. Масалалар агарда биз соғлом фикрни қўлласак ва далилларга, жумладан илмий далилларга суянсак, барчасидан самарали ҳал қилинади. Бизнинг давримизда ҳукмрон бўлган аҳлоқдан фойдаланиш бизга шунингдек ёрдам беради, бизга дин ёрдам берадими? “Худо сафсата, ҳаёлот сифатида” китобида Докинз “муқаддас битик”лардан ғазаблантирадиган парчаларга мурожаат қилиб ёзадики: “замонавий аҳлоқ қаердан пайдо бўлмасин, унинг манбаи-умуман Инжил эмас”. Бу тасдиқ билан баҳс юритиш мумкин, чунки ҳозирги аҳлоқ энг аниғи Инжилга унинг инсоний таркиби (айниқса ўша вақтда, у яратилганда)ни жорий қилишга иштирок этган кучларини ўз манбаи қилиб олади. Аммо, “муқаддас” битиклардан нима зарурий  қолди? Жуда оз. Бу камлик албатта масалаларни ҳал қилишда қўлланилади, аммо фақат нимага, агар биз замонавий аҳлоқ нуқтаи назаридан Инжил мазмунини баҳоласак, ёки аксинча эмас. (ҳаммасидан кўпинча бу мазмунни бемаъни ёки жирканч деб топамиз).

Мисол учун, бола олиб ташлаш масаласини оламиз. Бу телевиденияда қачон муҳокама қилинмасин, мутахассислар орасида доимо ёки деяри ҳамма вақт руҳоний бўлади. Нима учун у ерда ҳозир, бу “муқаддас битик”ни, жирканч ғоялар тўпламини, (бизнинг давримиз одами учун), тариз ва хитобномаларни ўқувчи бу жаҳолатпараст у ерда? Бундай донони бу одам бизга акушерлар, анестезиологлар, биологлар, эмбриологлар, жарроҳлар, физиологлар, эндокринологлар ва бошқалар томонидан хабар қилинганлар қаторига қўшадими? Бўлиши мумкин, у бизга ҳаёт қадрини эслатади, ахир черков бола олдиришга қарши. Бўлиши мумкин. Лекин биз усиз ҳам ҳаёт қадрини биламиз, унга яхшиси ўз “донолик манбаи”га боқиши тўғри бўлади ва нима учун у ерда ёппасига ва у билан бирга қотилликка чорлов? Биратўла майлига айтсин, нимага унинг худоси Одам Ато ва Момо Ҳаво томонидан қилинган қандайдир бир гуноҳ учун жазоловчи жирканч садист? Нимага унинг худоси Иброҳимга ўз ўғлини ханжар билан сўйишга буйруқ беради? Нима учун дин асосчиси худонинг шундай маъқуллашига кўнди ва хизмат қилди? У шунчаки буйруқ бажардими? Бу тутган йўл энди ҳар қандай жиҳатдан шармандали бўлсада, Нюрнберг жараёнида керакли баҳосини олди (умид қиламанки, Суворов ёки унинг издошлари ҳали бу майнавозчиликни фош қилишгача етади), лекин бу қисмда маъқуллашга лойиқ баҳосини олди.

 

Бошқа бир тарихда Худо шунчаки Иеффаяни гулханда ўз ёш қизчасини худо томонидан жангда ғалаба берилгани учун куйдиришга мажбур қилади. Эҳ, ҳа, деб ёзади Докинз, биз Одам Ато ва Момо Ҳаво тўғрисидаги Эски Аҳддаги тарих албатта том маънода, рамзий. Рамзийми? Яъни, ўзида таасурот қолдириш учун, Исо ўз шахсий уринишларини ва мавжуд бўлмаган шахс томонидан қилинган рамзий гуноҳ учун оқловчи жазо сифатида ҳукм қилдими? Ва айтинг, бу энг даҳшатли ва жирканч аҳмоқлик эмасми?

 

Йўқ энди, майлига бу жаноб жуббада ўз ҳамкасбларига жўнайди, биз усиз ҳам уддалаймиз.

 

Бола олдириш масаласини мен қандай ҳал қилардим?

 

Биринчидан, мен шундан келиб чиқардимки, одамни ўлдириш мутлақо мумкин эмас. Албатта, ўша одамнинг ўта тажовузкор ва хавфли ҳаракатлари туфайли зарур бўлган бўлса бу қотиллик, шунингдек бу одам билан беихтиёрий боғланган ҳаддан ташқари хавфли оқибатлар туфайли зарур бўлса, камдан кам мустасно ҳолатлар бўлади. ароқдан маст бўлган ёки диндан маст одам, бошқа одамга пичоқ билан ҳамла қилган одам унинг қурбон қилувчи кишисини қутқара олишга сал шубҳа бўлса ўлдирилиши керак. Қўлга қурол олиб ва ўлдириш ёки ярадор қилиш мақсадида ҳужум қилса? Бунга жавобгар бўл.

 

Бироқ бу менинг тутган ўрним-айниқса бошқа нарса эмас, ўша одамга нисбатан. Эмбрион бу одам эмас. Биз аниқ биламизки, одам ўз ривожланиши жараёнида бизнинг тадрижий ривожланишимиз қандай кетган бўлса, ўшандай бир қатор ўзгаришларни бошдан кечиради. Ҳомиладорликнинг биринчи ойида эмбрион балиқ ёки амфибия бўлади, лекин одам бўлмайди. У одамга айланадими? Шубҳасиз. Лекин шу муваффақият билан одамда сперматозоид ва тухум ҳўжайраларга айланиши мумкинми? Мастурбацияни маън қиламиз, черков, айтмоқчи, шундай қилади, модомики уларнинг “муқаддас битиги” ажойиб маслаҳат беради-агарда ўз олатини қўл билан сийпашни истаса, қўлингни кесиб ташла, бундай яшагандан кўра, қўлсиз қолганинг яхши-қаранг-“Марк Хушхабари” (9:43-44)  (сиз ҳалиям руҳонийни қандайдир саволларни муҳокама қилиш учун таклиф қилишни истайсиз?). Оқшомги тасодифий кўпайиш вазиятида “олдиндан ўйланмаган оммавий қирғин” мақоласи бўйича қотилни ҳукм қиламизми? Бўлмағур гап, тушунарсиз. Нимага унда эмбрионни йўқ қилиш учун жазо – бўлмағур эмас? Докинз тўғри таъкидлаганидек, қўшилишга имкони бўла туриб, ундан бош тортган ҳар бир кишига жазога мубтало бўлиши керак, чунки у натижада туғилиши керак бўлган одамни “ўлдирди”.

 

Одамнинг ғашини келтирадиган ҳикоя шундан иборатки, талаба шифокордан сўрашади, агарда отаси сифилис, онаси сил, тўртта акаси тентак бўлиб ўлган, Боткин касаллиги ва авлиё Витта қалтироғи касаллигидан ўлган бўлса, хомиладорликни тўхтатиш керакми? Талаба ҳа деб жавоб берганда, тантанавор профессор шундай деб хабар беради: “табриклайман, ҳозироқ сиз Бетховенни ўлдирдингиз”. Бетховен бу хикояга тасодифан тушган, албатта унинг ўрнида ҳар қандай бошқа киши бўлиши мумкин, модомики бу барча ҳикоя –биринчидан охирги ҳарфига қадар бемаъни, лекин қизиқ, нима учун енгил фикрли талаба ва толиблар профессор столидаёқ жинсий алоқа билан машғул бўлмайди, унинг нафратланишида уни ҳозир дунё шундай ҳам билмайдиган янги машҳур композиторни қасд қилишда айбламайди.

 

Кўпинча муаммони ҳал қилиш мумкин, унинг барча таркибий қисмларида мустаҳкам аниқликка эришмасдан ҳал қилиш мумкин. Бола олдириш масаласи улардан бир. Ҳақиқатан, эмбрион кичик одам бўлса, менга маълум одам бўлса, бу масалани ҳал қилиш учун уни жуда диққат билан кўплаб юқорида даражада билувчи эмбрионологлар ва бошқа мутахассислар сифатида ўрганиш зарур (лекин “метэмбрион” сўзидан чўқинган жуббадаги амаки эмас). Бироқ бола олдиришни маън қилиш ёки унга рухсат бериш масаласини ҳал қилиш учун зарурат йўқ, камида аксарият ҳолларда. Қачон бола олдириш хавфсиз саналади? Олтинчи ёки еттиинчи ойдами? Албатта йўқ, шу туфайли, аксарият аёллар  биринчи, ошиб борса иккинчи ойда бола олдиради. Келинглар олимлардан аниқлаймиз-улар учинчи ой ҳомиладорликда эмбрион ҳали аниқ одам бўлмагани, ўзлари гапирган шу ишонч билан бир хафталик эмбрион ҳисобланмаслигини бўйнига оладими? Ҳа? Тўртинчи? Йўқ? Агар йўқ бўлса, унда ечим бундай бўлиши мумкин: бола олдириш ҳомиладорликнинг тўртинчи ойи келишигача рухсат берилади. Агарда сен болалик қилсанг, бефарқ бўлсанг, аҳмоқ, ялқов ёки бошқа ҳар қандай сабабларга кўра бу масалани уч ой ичида ҳал қилишдан бош тортсанг энди яна олти ой чидашингга тўғри келади, сенинг қорнингда эмбрион эмас, одам бор бўлиши мумкин.

 

Бола туғилгандан сўнг, ҳомилани ўлдиришни истаган она унинг боласини қолдириш керакми ёки йўқ эканлиги борасида қарор қабул қилиш шарт эксперт гуруҳи кузатуви остида бўлиши керак, бир томондан, у уни ўлдиришни истади, демак бунга сабаб бор, ва бу сабаблар хали мавжуд бўлиши мумкин. Бошқа томондан, унинг “ўлдириш-ўлдирмаслик” борасидаги шубҳаси келажак қўрқуви, ўзига ишонмаслик ва бошқалар каби омиллар билан амр қилинади ва бундай болани у ўшанда кўрмаган, у фақат бўртиб чиққан қоринни кўрган ва чанқашни кўрган. Лекин энди вазият ўзгарди, мана у, қандайдир бир муносабат пайдо бўлган тирик бола ва бу вазиятда унинг олдинги хомилани ўлдириш борасидаги истагини мазмунан зарурий ҳуқуқий оқибатлар мазмунида бемъни деб тан олиш мумкин.

 

Мен бола олдириш борасидаги тутган йўлим етарлича ўйланмаганлигига йўл қўяман, ва тажрибали акушерлар, физиологлар, эмбриолог ва бошқа ўзларини далилларга суянувчи фикрларига суяниб бошқа олмилар кўп нарсаларни қўшиши мумкин, натижада унинг бола олдиришга муносабати анча мураккаблашади, кўриниши ўзгаради. Лекин ахир бутунлай масалани ҳал қилишга бундай ёндашув сизга черков томонидан сизга таклиф қилинган ёндашувчдан камроқ ёқади? Эсга тушираман, черков ишчилари бизга таклиф қилади ёки “муқаддас битиклар”ни жиддий қабул қилишимизни таклиф қилади, биринчидан охирги харфига қадар муқаддас битикларни қабул қилишимизни таклиф этади, бундай вазиятда уларни одамларга яқин йўлатиш ҳеч хавфли. Ёки улар инжил тарихи ва аҳдларини қабул қилишини кўчма, аллегорик мазмунда маслаҳат беради. Аллегория – бу мўжизали, ким ва қандай қилиб бу аллегорияни кенгайтириб тушунтиради? Айнан нима қай даражагача аллегория ҳисобланади? У ёки бу? У ергача ёки бу ергача? Буни ким ҳал қилади?? Рим папасими?? Шахсан сен ҳомиладорлигинг тақдирини рим папаси ҳал қилишини истайсанми? Аллегория-бу шерият, проза, юксак бўғин ва бадиий тимсоллар сохасидан. Бола олдириш бу ерда нима керак? ?

 

 

Имон теранлиги.

 

Кўпинча “унинг имони кучли” ёки унинг “қалби қаъридан у имонли эди” деган иборалар учраб турарди. Бундай тамғалардан фойдаланиш чалкашишга сабаб бўлади, баландпарвоз иборалар билан мазмун йўқлигини яширишни истаганларга фойдалиги чалкашликка олиб келади.Қандай “чуқурлик” борасида гап кетмоқда? Нима чуқурлиги? Бу хиралик фикрлашни истамайдиган, кўр бўлиб қолишни афзал кўрганлар учун қулай.

 

Бундан ташқари, бу ерда барчаси ҳаддан ташқари оддий. “Ишонч ” деган ҳодиса мавжуд.  Ишончни бошқа ҳислардан-фикрлар, эмоция, ҳиссиётлардан фарқлаш зарур. Тасаввур қилинг, мен ерга энгашдим ва гўё нимадир олгандай бўлдим ва муштимга қисдим. Муштимда кичик тош қисилганига ишончни бошдан кечириш осонми? Осон. Лекин, бундан сўнг мен куламан ва сени атайлаб чалкаштирдим ва қўлимда тош йўқ. Шунингдек қўлда тош йўқлигига ишонишни бошдан кечириш осон. Ҳар бир киши ишончни алмаштириб машқ қилиши мумкин. Ва шунга эътиборни қаратаманки, бу “у ерда тош бор” ёки “у ерда тош йўқ” деган фикр эмас, гарчи албатта одатдагидек шундай фикрлар билан бирга келсада. Агарда сенда муштимда тош қисилган деган ишонч бўлса, “у ерда тош йўқ” деган иборани келтираман, бундан ишонч заифлашмайди, модомики бу мутлақо турли идрок.

 

Мана бу ерда ит бир мунча ковланди! Агарда қандайдир бир одам у ёки бу сабабларга кўра гўё қўрқув замонавий кўринмасада, ёки умумий тутган ўринга қарши қўрқув бўлса, ёки ғалати кўриниш истаги бўлса, агарда у ҳар қандай сабабга кўра у худога ишонмайман деб айтса, унда аслида у унга ишонмаслигини англатадими? Йўқ. Ишонч ва фикрлар диссонансда бўлиши мумкин. Ҳатто айниқса одам ўзи билан ўзи ёлғиз  худога ишонмайман деб тасдиқласа чалкаш тузилишлар бўлади, бундан ташқари унинг мавжудлиги борасида ишонч барибир ўша субшахсиятда ҳам бор. Бундан ҳодиса сабаби “носамимийлик”да ётади. Носамимийлик бу ўз ҳисларини фарқламаслик истаги. Ҳар қандай одам у ўз ички дунёси, ўз қадрият тизмми, ташқи тажовузкор таъсирга ишончни ҳимоя қилишни танлаганданоқ носамимийликни машқ қила бошлайди ва шу вақтда ички низодан қочади. Одам аввало бошқаларни алдай бошлайди, лекин кейин у эркин ва беихтиёрий ўзини ҳам алдайди. Мен мураббони емадим! Емадим мен мураббони, емадим. Анча ишончли чиқиши учун ва жазодан қочиш учун бола мураббони егандай хотирани тўлдиради. У ишончни ўзгартира бошлайди. Қанчалар таҳдид кучли бўлса, бола шу қадар самарали тарзда носамимийликни ўрганади. Носамимийликка одатни шакллантириш жараёнини мен ўзимда тўғри ёки нотўғри тасаввур қилишимдан қатъий назар, ҳар бир одам кўп нарсалар(агарда барчасида бўлмасада) носамимийлиги шубҳасиз бўлиб чиқади. У доимо ёлғон ишонч яратади.

 

Одам “субшахсиятнинг бир тўплами” ўзига ва бошқаларга худога ишонмайман деб айтса вазиятда ҳеч қандай ғайритабиий нарса йўқ, танқидий вазиятларда эса, тўсатдан психотерапик қўзғалишлардан тезда тезда пайдо бўладиган ёки эга бўладиган бошқа субшахсият чиқиб келади. Агарда сен учган самолёт қулай бошласа, худо мавжудлигига ишонч туғдириш йўли билан ўзини ўзи тинчлантириш механизми ишлаб кетиши мумкин. Сен яшайдиган мамлакат алғов далғов штопорга, яккаҳокимлик ва фанатизмга ушлаб бўлмас даражада аралашиб қолса, унда қўрқув таъсиридаги субшахсият худога ишончни туғдириши мумкин.

 

Шундай экан, худога ишонч ин қурган ҳеч қандай қалб тўри йўқ. Вазиятга қараб одам томонидан пайдо қилинган бошқа ҳислар каби худо мавжудлигига ишониш мавжуд холос. Балким кимдир ҳисоблайдики, бундай психотерапевтик таъсир фойдалими? Шундай қилиб одам салбий ҳислардан ақлдан озади, шунинг учун у худога ишонди ва тинчланди. Балким. Мен ўйлайманки, ҳар бир киши ўзи танлайди. Бироқ танлов қилиш учун, у нимага арзишини қараш керакми? Ҳар бир оғирлик косасида нима ётибди? Худо борлигига ишонч туғилиши тинчланиш беради, хотиржам одам эса кўп миқдорда тирик қолиш учун самарали ҳатти ҳаракатлар қилишга қоди. Бу шубҳасиз, шундай. Лекин унутмаймизки, худди шундай тинчланиш бўшаштирувчи бўлиши мумкин. Биламизки, стресни бошдан кечирувчи одам гоҳида деяри мумкин бўлмаган нарсаларга қодир бўлади. бўшашиш ва “ўзини худога топшириш” ҳам худога ишонишнинг пайдо бўлиши оқибати. Шуни ҳам унутмаймизки, носамимийлик ўзи ҳаддан ташқари хавфли касаллик.  

 

Мавзу анча илгари ўзгарганини сезмадингизми? Ҳозир, биз танқидий ҳолатларда худога ишонч пайдо бўлишининг психотерапевтлар нуқтаи назаридан мақсадга мувофиқлиги ёки мувофиқ эмаслигини муҳокама қиляпмиз, бундан ташқари бу параграф саволига жавоб топилган, худога ишонч бор бўлган ҳеч қандай қалб туби йўқ. Бошқа нарса бор, одам томонидан  танг вазиятларда худо мавжудлигига кўр кўрона ишонишнинг автоматик туғилиши.  

 

Менинг ярим тўғрилигимни ҳурмат қилинг.

 

Кўпинча турли эътиқодларни ҳурмат қилишга чақириқлар эшитилиши мумкин бу чақириқлар шу қадар ўринсизки, улар дин ҳақида ҳар қандай суҳбатларнинг шу қадар ноўрин сифатига айланди, ҳеч ким ўйламайди, айнан нима, кўзда тутилади?? Бу нима-динни ҳурмат қилиш”? Ва модомики, ҳеч ким билмайдики, нима кўзда тутилмоқда, бу сўз ўз табиатига кўра ўнг ва чапга силкинувчи тўқмоқ бўлиб қолди. Кўпинча бир қўлда қисилган “эътиқодга ҳурмат” тўқмоғи, бошқасига анча тушунарсиз сўз “поликорректлик” олинади. Келинг поликоррект бўлайлик. Келинг. Қандай қилиб? Номаълум, чунки бу сўз мазмуни йўқ. Дин борасида диний кайфиятдаги одамлар қандайдир ҳушёр сўзларни эшитиб қолсалар, улар ўша ерда ўз тўқмоқлари билан тарсиллатади: “келинглар, динни ҳурмат қилайлик!”.

 

Келинг тушуниб олайлик. Ҳар қандай дин нимадир ўзиникини мустаҳкамлайди, модомики қисман нарсалари бири бирига зид. Йўқ. Қандайдир бир нарсалар динда жуда ўхшаш, мисол учун ғайриддинларга нафрат барча динларда мавжуд, ҳам муқаддас битикларда, ҳам имонлилар одатида. Лекин агар Қуръон, Таврот ва Янги Ахд билан солиштирса, фарқни кўриш осон. Бундан ташқари нима учун фарқни излаш керак? Бир диндаги имонлилар бошқа диндаги имонлиларга имонли саналмайди, имонлиларнинг ўзи йирик, имонда йирик фарқларга аминлига борасида гап кетади. Шундай дин борки, унда дин ўзгартириш ўлим билан тўланади. Демак, улар ўйлайдиларки, динлар орасидаги фарқ шу қадар йирик.

 

Демак, бизни динни “ҳурмат”қилишга чорлашса, унда аниқки, уларни қабул қилишга чорлашни кўзда тутишмайди, яъни бу барча динларда эътиқод қилишга чақириқ эмас. Келинг кўрамиз, -амалиётда бу “ҳурмат” қандай намоён бўлади. бу шундай рўй беради: телекамера олдида турли имондаги руҳонийлар йиғилади ва қуйидагиларни билдиради: менинг диним ҳақиқий, бошқалари чалкаш. Бундан ташқари,  (руҳоний қўшнисига мурожаат қилиб), сен ўз барқарор бўлмаган динингга ишонишингга ҳурмат билан қарайман. Биринчисига қараб қўшни худди шуни такрорлайди. Барча чапак чалишади ва уйларига тарқашади ва у ерда динлари ҳақиқий, бошқалари эса ундай эмаслигини муҳокама қилишда давом этади. Яъни “ҳурмат” бу адашишни тан олиш учун инсон ҳуқуқини тан олиш. Аслида, биринчи руҳоний иккинчисига у нотўғри динга ишонишига бардош билан муносабат билдиради, иккинчиси эса биринчисига худди шуни айтади.

Шу тариқа, даҳрий ўшанда агарда динийлик борасида ўйлаган барча нарсасини айтса, “хурмат қилувчи” деб қабул қилинади, бунда ҳар бир одам хато қилишга ҳақли, бошқага хато туюлган дунёқарашга эга бўлиш ҳуқуқига эгалигини маъқуллайди. Бундай тутган ўринни қўллаб қувватламаслик мумкин эмас. Келинг бошқаларнинг нуқтаи назарини ҳурмат қилайлик. Ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилиш, ва бунда у ерда ҳеч қандай куч ишлатиш, зўрлаш бўлиши керак эмас, ҳар бир киши дунёқарашни танлаш мумкин ва у бунга таъқиб қилина олмайди.

 

Афтидан барчаси яхши.

 

Бутунлай эмас.

 

Ғайриддинлар қабрига тупуришга, улар оналарини сўкиш, эътиқодни ўзгартирганларни қарғашга чорловчи муқаддас битиклар билан қандай муносабатда бўлиш керак? Кечиринг-у ерда нимадир мос келмайди. Ғайриддинларга нафрат, бардошсизликни ифода қилувчи “муқаддас битик”ларга қурилган дин вакили деб ўзини қандай ҳисоблашда давом этган имонлик эътиқод эркинлиги (ёки эътиқод қилмаслик) тамойилларига  қандай кўниши мумкин? Уйдирма бўлиб чиқади. Кўз кўзга. Шу туфайли “динни ҳурмат қилиш”тамойили атрофидаги барча бу шов шувлар ўзини ўзи алдаш, бемаъни гап. Бу тамойил тинчлик олиб келмайди, чунки ғайриддинларга нафратга чорловчи “муқаддас битиклар”и йўқ фақат даҳрийларгини чиндан уни ажратиши мумкин. Бу тамойилга тарафдорлигини диний одамлар гапирса, унда улар шунчаки алданади. Ёки алдайди.

 

Поликорректлик борасида мен батафсил ёзиб ўтирмайман, чунки дин мавзусига у билвосита алоқаси бор, айнан бу ўзини ўзи алдашнинг худди ўшандай стили (ёки алдашнинг). Бизнинг вақтимизда поликоррект бўлиш, бу ўзини ўйлашдан маън қилиш демак, турли миллатлар вакилларида сен кузатган ўша фарқлар борасида гапириш ва ёзишни англатади. Алохида кишилар ўз хусусиятига эга бўлиши мумкин, улар борасида ўйла, миллий хусусияти борасида ўйлаб кўрма. Бу маън қилишларни менсимасликни турма тузатади. Бундан ташқари, бу аҳмоқлик ахир. Бир мамлакатда яшовчи одамлар аслида бири бирлари билан шу қадар жипс аралашадик, хатта ўхшаш феъл атворга эга бўлади, гоҳида бошқа миллат типик хусусиятларидан жуда кучли тарзда фарқ қилади. Бу равшан эмасми? Авваллари, миллат хусусияти борасида ўйлашимизни сиёсатдонларимиз маън этгангача, бу мавзу бўйича жуда кўп ўйланган ва ёзилганди, ва ҳеч қандай экстремизмни бу туғдирмаган. Аслида, маън қилиш тагида бутун илм-этнография ётади.  Терроризм ва экстремизм билан курашиш ўрнигна дунё хамжамияти миллат хусусияти тўғрисида гапирганлар билан курашади (нимадандир янглишсада). Фикрни маън қилиш нимага олиб келади? Оҳ, биз буни яхши биламиз, бу шовинизмга, қисқа пешонали таълимотчиликка олиб келади. Келинг эслаб кўрамиз-ўйлаш чекланган жамият нимага келиб қолади ва ўзимиздан сўраймиз, яна бир марта қўполлик қилишни истаймиз. Ғарб, гўё демократик жамият  бири кетидан бошқа маън қилинган мавзуларни чиқаради, модомики бунга маън қилиш “яширин”эмас, жиноий! Қаранг, ўйлаш ва гапириш умуман маън қилинган бир қанча мавзуларни санаб ўтишим мумкин, бузилган ҳолда-турма, ёки ижтимоий таъқиб: “аслида шу қадар кўп яҳудийлар фашистлан томонидан ўлдирилган”, “аслида Гитлер разил бўлган”, “аслида ёш болалар билан жинсий алоқа қилиш ярамайди”, “аслида барча миллатлар тенг ҳуқуқли”. Шубҳасиз, ҳар бир мамлакатда ўзи хос хусусият мавжуд. Хитойда “аслида Тибет Хитой таркибига ихтиёрий қўшилади ёки у хитойликлар томонидан босиб олинган” ёки “бу балким хақиқат, хитой концлагерларида кўплаб тибет монахларини ноинсоний калтакларга дучор қилишади”-оқибати бир хил –турма. Туркияда “турклар арманларни қирганми?” деган саволни  бера кўрманг. Россияда худо асрасинки, “совет халқи балки фашистлар каби бутун дунёни олишга ҳаракат қилган ва немислар билан бирга иккинчи жаҳон урушига имкон яратганми?”деган савол бера кўрманг.

 

Маън қилинган мавзулар кўпаяди ва ошиб боради. У ерда асосийси бошлаш. Ва бошлаб ҳам қўйишди. Ва ёқиб ҳам қолди. Ва шуни эслатишни истайманки, бу жуда хавфли. Шу нарсани эсга олинг: “у ерда китобларни ёқувчи ждойда тезда одамларни ёқадими?”. Мана шундай қилиб, фикрлаш ва мулоҳаза қилишга таъқиқ ва  матбуотда ҳам китобларни ёқишнинг шунга ўхшашлиги бор. Демак, ё биз бу таъқиқларни бекор қиламиз, ёки яқинда одамларни ёқишади.

 

Нима учун бу мавзулар таъқиқланади? Чунки уларда хавф кўради: агарда кимдир унинг фикрича қандайдир бир миллати қандайдир ёқимсиз хусусиятга эга деб ёзса, унда бу экстремизмга олиб келади. Бу нотўғри. Экстремизмга зўрлашга бевосита чорлашлар олиб келади, аслида улар ҳам эмас ҳатто. Экстремизмга қўлларига қурол олганлар олиб келади. Миллатнинг таққосланувчи хусусиятларини фикр қилувчилар жиноятчи эмас, қотиллик чорловчилар хам эмас! Экстремистлар фақат қўлига қурол олганлар. Мана айнан шундай тутган ўрин соғлом ва тарбияли бўлади: “сенинг дўстинг сенга автомат ол деб чорладими? Бу унинг ҳуқуқи. У бу барчасини ўлдириш зарур деб айтди...ми? Бу унинг нуқтаи назари, биз унга тегмаймиз. Мана сен қўлингга қурол олдин, сенга бутунлай муддат”. Бундай сиёсат урғуни тўғри қўйган бўларди: чорлаган ёки фикр қилган террорист эмас, экстремистик ҳаракатлар қилган террорист. Шундай қилиб, биз экстремизм билан курашамиз ва сўз эркинлигини сақлаб қоламиз (айтмоқчи, кўп қиррали нуқтаи назрни энг яширин террористларгача етказишга имкон бериш эҳтимол уларни фанатик ишончга ўз йўналиши тўғрилигига шўнғишига олиб келади).

 

Буддизм – бу дин эмас, у ерда худо йўқ.

 

Таниш тасдиқ, шундай эмасми? Мен ҳатто уни матн бўйича эсга олиб ўтдим ва энг аниғи бу эътирозсиз қабул қилинган.

 

Одатда буддизм дин эмаслиги борасидаги тасдиқ, Будда худо эмас, ўзини мукаммаллаштирувчи, ҳар қандай худоларсиз барқарорликка эришган одамлиги билан тасдиқланади.

 

Чиройли жаранглайди, лекин бу ўзини ўзи алдаш бўлиб саналади. Буддизм бу шундай динки, унда худолар кўп, руҳлар турлича, шайтонлар ва муқаддас битиклар, маросимлар ва чексиз кўп қотиб қолган фикрлар мавжуд, ғайриддинларга нафрат ва бошқалар мавжуд. Айтмоқчи, таълимотга мувофиқ, Гаутама буддаси бошқа қолган динларда дуч келувчи васвасага дуч келди, лекин олмани тишламади. Буддизм аслида одам худосиз биттагина руҳий амалият билан камолатга эришиши мумкин деган баъзи таълимотга эга, лекин бу четга чиқан таълимот, одам иродаси эркин эмаслигига дучор бўлган бошқаларга зич аралашган таълимот ва шундай ёки бошқача тарзда буддистлар имонли сифатида бошқа хар қандай масҳаб имонлилари каби худди шундай ўзини тутади, шунинг учун буддизм динми ёки йўқлиги масалас тарихий, фалсафий ва шунга ўхшаш илмий хусусиятга эга, бироқ ҳечам амалий эмас, чунки буддистлар, имонлилар каби, православлар каби, шеитлар ва еттинчи кун адвентистлари каби ва бошқалар каби

.

Мен шунчаки Худога ишонаман.

 

Шундай ҳам бўлади: одам дейди-мен буддист эмас, мусулмон эмас, хритианин эмас ва бошқалар, мен шунчаки Худога ишонаман ва бошқалар ҳам. Афтидан барчаси тинч ва ажойиб-“муқаддас битик”ка одам боғланиб қолмаган, ғайриддинга нафрат таълимотига ботмаган ва унинг тутган ўрни тинч: “агар сен қандайдир худога ишонсанг-ахир бу яхши, мен ахир шунингдек ўзимнинг қандайдир худойимга ишонаман”, ёки “сен ҳеч қандай худога ишонмайсан-майлига, мен мана ишонаман”.

 

Бундай тинчликсеварлик мақтовга лойиқ туюлади... биз бундай одамга оддий савол бермагунча шундай: турли диннинг “муқаддас битиклари”ни ахлат деб биладими (ёки бундан ташқари экстремик матнлар)? У узил кесил турли “муқаддас битик”лардан кўплаб парчалар жирканч, аксил инсоний, жиноий деб билдирадими? У “ҳа” деб айтади деб ўйлайсиз? Уриниб кўринг.

 

Агарда у йўқ деса, у “муқаддас битик”ларнинг ҳайратомуз ўзига хосликларига тегишли юқорида ёзилган барча нарсани қўллаб қувватлайди демак, бундан сўнг у ким бўлади?

 

Натижа ёки сарқит?

 

Оддий хато қилмаслик учун тушуниш ва кўриб чиқиш зарур бўлган яна битта савол. Биз тадрижий ривожланиш ҳақида гапирганда, биз шуни тушунишимиз керакки, тадрижий ривожланиш бу жууууда узоқ давом этувчи жараён, бу вақтда бизнинг ҳаётимиз ва бизга маълум маданиятлар ҳаёти улар билан таққослаганда анча қисқа. Тасвирлаш учун оддий мисол келтираман. Яна жуда яқинда 20 аср ўрталарида, австралиялик ерлик ҳалқ вакиллари ёки филиппинлик денгиз лўлилари ёки африка бушменлари орқада қолган халқлар деб ҳисобланарди (кўплар ҳалиям шундай ҳисоблайди), модомики маданиятдан орқадалиги мазмунида орқада қолган эмас, балки биологик, тадрижий қолоқ. Шунга қарамай, ҳозир барча “этник”нарсаларга мода шу нарсага олиб келадики, уларнинг алоҳида вакиллари энг илк болалигидан ғарб маданиятига шўнғийди. Мисол учун, ўғил қилиб олиш орқали. Бу орқада қолган уруғдан оллинган болалар одатий мактабга тушади, ғарб таълими одатий конвейерида туради ва таълимини олади, ҳайратли нарса ойдин бўлади-улар ҳеч қандай европа боласидан ақлсиз эмас. Улар худди ўшалардпек. Барча бу бизнинг маданиятларимиз ўртасидаги улкан фарқ бизнинг тадрижий ривожланишимиз нуқтаи назаридан ҳеч қандай аҳамият касб этмайди. Бушмен мияси илм фан, аҳлоқ ва бошқа маданият хусусиятларини ўзлаштиришга тайёр. Тадрижий жиҳатдан биз бир хил поғонада турамиз. Эҳтимол, агарда биз болани 50 йил аввал яшаган қабиладан олсак, ўшанда қандайдир фарқ пайқаларди, гарчи мен бу муддат етмайди деб ҳисобласамда, ва аниғи бундай тадрижий фарқни пайқаш учун ярим миллион йиллар орқага назар ташлаш зарур бўлади.

 

Бундан нима кутилади? Агарда тадрижий ривожланиш юз йиллик қадамлар билан кетса, бизнинг маданиятимиз узил кесил 50-100 йилларда ўзгаради, ва бизга маълум инсоният таризи 6-8 минг йиллардан кўпга ҳисобланади, ва кейин тарихдан кўра археология бошланади, бундан муҳум хулоса чиқариш мумкин: минг йиллар давомида мавжуд барча нарсалар тадрижий афзаллик бўлиб саналади. Бундай муваффақият билан бу тадрижий ривожланиш “сарқит”и бўлиши мумкин, яъни мутлақо бошқа шароитларда ишлаб чиқилган тадрижий механизм намоён боўлиши бўлиб чиқиши  мумкин.  Докинз жуда оддий ва намунали мисол келтиради, ва мен унга мурожаат қиламан. Эҳтимол, бу мисолдан бу параграфни бошлаш тўғри бўларди, лекин мен айнан шундай қилишни истайман: аниқ ҳозирча етишмайдиган равшанлки келиши учун қуйиб юборувчи илгак бўлиши учун.

 

Чивин шам оловига учиб боради ва ёниб кетади. Бу ҳамма жойда рўй беради, барча мамлакатларда, Ернинг барча жойид. Доимо шундай бўлган ва жуда узоқ шундай бўлади. Агарда тадрижий ривожланиш –жуууууууууууууда узоқ давом этувчи жараёнлигини эсдан чиқарса, унда афтидан аниқ нарсани қилиш мумкин, лекин барибир “ўзини ёқишга эҳтиёж” борасида ёлғон фикр тадрижий ривожланиш афзаллиги бўлади. Аслида –агарда Ерда фақат шундай чивинлар яшаса, демак бу ўз жонига қасд қтилиш хусусият ва уларнинг тадрижий афзаллиги саналади. Аслида барчаси албатта бундай эмас. Чивинларда оқшомги манзилни аниқлаш тизим бор, улар шундай қурилганки, ҳашарот 30 градус бурчакда Ой нури тушган оқшом кўчиш йўналишини танлайди. Улар кўриши қиррасимон, унда тоза техник масала оддий ҳал қилинади, агада нур кўзнинг зарурий ҳўжайрасига тушса, демак бу учишнинг тўғри йўналиши. Ва шундай қилиб миллион, миллаирд йиллар эҳтимол шундай бўлган. Бироқ, мана одам пайдо бўлди, одам шам қилишни ўрганди ва гулхан ёқишни билиб олди, оқшом олови сайёрада кўп бўлиб қолди. Чивинлар эса, миллионлаб йиллар муқаддам бу механизмни эгаллаб бизни ҳали пайқамади, ва улар механизми бинойидек ишлайди, чивинлар оловга 30 градус бурчакда учади, бу у спирал бўйича тўғридан тўғри оловга учишига олиб келади.

 

Шу ердан оддий хулоса. Модомики, ҳозир бизга маълум барча маданиятлар динга эга, унда бу динийлик тадрижий афзаллик эканини англатмайди. Нимадир умуман бошқа нарса тадрижий афзаллик бўлиши мумкин эди, лекин бизга замонавий шароитларда (бизга маълум тариз давомида камида) уб “нимадир” динийлик кўринишига эга бўлди. Эҳтимол, биз қачондир бу саволга ҳам жавоб топамиз, ва мен айнан бу вариантга мойил бўламан, модомики, менимча, динийлик шу қадар аниқ деструктивки, у ўз ўзича тадрижий афзаллик бўла олмайди. Шуни тасаввур қилиш жуда қийинки, ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ тўхтовсиз урушлар олиб борилади, яна анча шафқатсизроқ ўзаро ички урушлар, одамлар бу туфайли кўп манбаларни турли маросимларга вақтни сарфлайди (гарчи пирамида қуришга қанча манба, хаёт ва бошқалар керак бўлади), нима туфайли соғлом мазмун йўқ қилинади, нимадан умуман хар қандай риёкорлик ва жаҳолатпарастлик бошланади ва буларнинг барчаси тадрижий афзаллик бўлдими? Тасаввур қилиш мушкул.

 

Тадрижий ривожланишнинг бу “сарқити”ни ишга солган воқеа чивинга тегишли мавжуд-одам пайдо бўлиши ва улар томонидан очиқ олов тарқалиши. Эҳтимол, қачондир биз “динийлик”номи билан тадрижий “сарқит”ни ишга солган бундай воқеани топамиз. Бундай ҳодисанинг вариантларидан бири-нутқнинг пайдо бўлиши. Одамлар қачоник гаплашишни ўрганганда, нафақат гапириш, балки нутқни тинглашни ўрганганда, улар шунингдек шу нарсага дуч келдиларки, уларда ўз ихтиёри билан фикр келди, ахир фикр нутқни эслашдан бошқа нарса эмас. Биз гўё “ўзимизча гапирамиз”, яъни тасаввур қиламиз, нутқни эслаймиз. Баъзи олимлар тахмин қиладиларки, биринчи вақтларда одамлар бу айни фикрларни миясида у билан кимдир гаплашаётгандай қабул қилардилар. Яъни бошқа мавжудлик  нутқи сифатида қабул қилинарди. Ва айнан бу эҳтимол одамнинг бизга ҳали маълум бўлмаган хусусияти асосида динийлик вужудга келиши учун тушувчи илгак бўлиб хизмат қилган.

 

Албатта, бу ерда аниқликка эришиш мушкул, лекин бошқа асосийси агарда нимадир ейиш ўринли бўлса, бу ўз ўидан у тадрижий афзалликни билдиришини фаҳмлаш керак.

 

Қандай чўчқа барчасини барбод қилди?

 

Аслида эса бу қандай рўй берди, дин шундай реакцион, догматик, риёкор куч бўлиб қолди? Бу қандай рўе берди, “эҳром” сўзи “сикишмоқ”, “олатни сўриш”, “ўйнаш” сўзлари билан боғлиқликдан йироқми? Бизнинг замондошларимиз, айниқса таълим етишмаслигидан азият чекувчиларга доимо шундай бўлгандай туюлади. Келинг эслаб кўрайлик, бу ДОИМ ҲАМ БЎЛМАГАН. Қадимги Римда эҳромлар бўлган, улар хизматчи аёллари (вестал бокиралари) очиқ ойдин жинсий алоқа билан шуғулланган, қонуний тарзда машғул бўлган, бунда шахсан уларнинг эҳромда иши бўлган. Қадимги Грецияда худди шундай манзара. Қадимги грекларнинг ўзлари ва римликлар ҳозиргидан кўра ҳаддан ташқари очиқ жинсий алоқа билан машғул бўлган, хусусан вояга етмаган болалар билан ҳам. Айтайлик, Плутархни очинг ва сиз “қандайдир бир одам эрта ёшлигида қандайдир бир одам ўйнаши бўлган ва вояга етганда у ҳам вояга етмаган болани чорлаган” типидаги иборага дуч кеасиз. Бу матнлардан бу одамлар ўзини қурбон деб қабул қилганларига шама ҳам сезилмайди. Ҳиндистондаги ҳинд эҳромига қаранг ёки Непалдагига (мисол учун, Кхаджурахо ёки Катмандуда, Патанда), улар сикишаётган одамлар тасвирланган ёдгорликлар сероблиги билан безатилган, модомики улар ШУНДАЙ сикишадиларки, замонавий одамлар шунчаки у ёққа қарашга хавфланади, у ерда иккита, тўртта бўлиб, ҳам анал, ҳам оғиз билан, қандай истаса ўшандай усулда сикишгани тасвирланган. Ва бу эҳромлар турибди, уларга миллионлаб туристлар қарайди, дўконларда бу шаҳвоний ёдгорликлар тасвирланган очиқ мактуб қоғозлари ва статуэткалар сотилади.

Саволлар туғилади: буларнинг барчаси ким бузди? Агарда юзлаб миллион ҳиндилар бу эҳромларни муқаддас деб ҳисобласа, миллиардлаб одамлар бутун дунёда улар динини “ҳурмат” қилади, нимага улар ўзлари шундай очиқ ойдин сикишмайди? Нимага жинсий алоқадан нафратланади (ва улар астойдил жинсий алоқани ёмон кўради)?

 

Одатда бундай жавоб беришади: тушунасизми, бу рамзлар, бу шундай шаклдаги аллегорик шаклдаги фазовий қонунлар тасвири. Биз яна ушбу далилга қайтамиз, алдовни маъқуллашнинг энг қулай усули, динда бизни қониқтирган барча нарсани ҳақиқат деб эълон қиламиз. Ёқмаган нарсаларни аллегория деб атаймиз. Қандай хусусиятга кўра улар жинсий алоқанинг бундай саҳнаси аллегория деб аҳд қилдилар? У ерда тўғридан тўғри ёзилганки, аллегорик манзаралар, суратлар эмиш? Йўқ, ёзилмаган. Бунга фақат ишонишга чорлайди, биз аниқ биламизки бу аллегориямиш деб ишонишга чорлайди.

 

Келинг қадимги славян мажусий культларини эслаймиз? У ерда шу қадарки, кам кўринмайди, гуруҳий жинсий алоқа , бутун қишлоқ билан ва бошқаларни ўз ичига олган ҳолда анча нафратланарли замонавий риёкорлик бўлиб кўринган ҳар қандай шаклда мавжуд.

 

Яна шундай далил борки, шундай бўлган эмиш, лекин бу қадимги, етилмаган культлар, замонавийларига ўрин берган культлар замонавий ва ҳақиқий динга ўрин берган культлардир. Демак, бизни шу нарсага ишонтиришни исташадики, мавжудлик қувончи, жинсий алоқадан лаззат бу эски ва нотўғри нарса, жинсий шаҳвонийликни бостириш, доимий айбдорлик ҳисси, ҳар тарафдан нафратдан, рашқ, касаллик ва эрта қаришдан  халос қилувчи тушкун шаҳвонийлик, шунингдек ғайриддинларга нафрат ва бошқа нарсалар тўғри ва ҳаққонийми?

Бу аҳмоқона фикрни ким ўйлаб чиқди?

 

Ва қандай ақли расо одам бунга қўшилади??

 

Қандай чўчқа буларнинг барини барбод қилди ва қандай чўчқалар буларнинг барчаси ҳозир ҳам ўтказишга интилмоқда???

 

Нима учун, амаки? Амаки, сен аҳмоқмисан?

 

Жуда кўпинча шундай нуқтаи назарга дуч келасанки, худосизлик гуноҳи учун худо одамларни касалликлар, кулфат, турли урушлар билан жазолайди. Мисол учун узоққа бориш шарт эмас, машҳур илоҳий хизматчилар, АҚШдан бошланиб, Эрон билан тугаб, худосизликка даҳшатли жазолар билан таҳдид қилади, дахрийликка бардошлилик учун таҳдид қилади, гуноҳлар учун ва шунга ўхшашлар учун таҳдид қилади (Докинзнинг китобидаги ҳайратомиз мисолларга қаранг).  

 

Мисол учун, шундай нуқтаи назар кенг тарқалганки, бунга кўра Худо одамларни ОИТС билан бесоқолбозлик қилмиши учун жазолаган. Ғалати бўлади. бесақолбозлар эҳтимол ахолининг 1 фоизини ташкил қилади, ОИТС билан оғриганлар исталганча касалланади, қон қуйишда, тиш даволашда, хотини билан жинсий алоқада, ҳатто онасидан туғилганда. Бу худо томонидан юксак адолатга мисолми? Биз ҳам у каби шу қадар адолатли бўлишимиз керакми? Қишлоқда бир одам ўғирлик қилди, бутун қишлоқ жаҳлга миндими? Бу рўй берди, бошқа исташмайди. Худодан шуни сўрашни истайди: амаки, сен аҳмоқсанми? Ёки садистми? Бундай худони қандай аҳмоқ ўйлаб чиқди? Оҳиста айтамиз, қайдан ғалати одамлар бундай худони қўллайди?

 

Ёки мана яна даҳрийликни енгган мамлакат бизда бўлган деб ҳисобланади, СССР, уни дахрийлик учун иккинчи жаҳон уруши ва фуқаролик уруши билан жазолади. Саволар хусусан бундай: амаки сен аҳмоқмисан? Нима учун ўша урушда биргалашиб Япония,  АҚШ, Англия ва бошқалар каби дини ривожланган мамлакатлар фуқароларини шу қадар йўқотди? Яҳудийлар жуда кўп ўлган, ва шундай ваҳшиёна усулда, газ камералари таъсирида ўлган? Улар ёппасига яҳудий динидагилар. Ёки улардаги эътиқод “нотўғрими”?

Баъзан шундай қўрқитишади: даҳрийлик қон тўкишга, яккаҳокимликка ва бошқаларга олиб келади. Лекин ахир равшанки, бунга даҳрийлик олиб келмайди, нафрат, улуғлик васвасаси, ирқчилик, очкўзлик, аҳмоқлик олиб келади. Биласизки, иккинчи жаҳон урушида ҳар бир немис аскари шапкасига нима ёзилган? Балким “худо йўқ”? Йўқ, мутлақо акси “Худо биз билан”.  

 

Европанинг ўрта асрлар тарихини олайлик. У ерда касалликлар камми? Шунчаки у ерда жин урсин қанча хасталик бор бўлган! Одамлар дахшатли тарзда йигирманчи аср бошларига қадар ўлганлар.  Европда XIX аср ўрталарида туғгандан кейин бешдан учта аёл ўлган!!! Ўлатчи? Силчи? Полиомиелит? Вабочи? Булар каммиди? Бундан ташқариш бу оммавий динийлик даври эди. Черковлар тутган ўрни қандай эди? Улар Пастер, Левенгук, Спаланцани, Кох ишларини қўллаб қувватлагандими? Ҳа, бундай бўлмаганди.  

 

Дин бўлмаса, нима бўлади?

 

Юқорида мен айтгандай, агарда дин бўлмаса, соғлом фикрни айтишни маън қилувчи, шубҳа келтирувчи, жинсий алоқа ва илм фанни таъқиқловчи дин бўлмаса, ўшанда биз узоқ ўтмишдаги ғалати бу персонажлар бола олдириши зарари ҳақида телекўрсатувга таклиф қилишни бас қиламиз ва ўз тасаввурлари ва соғлом фикрлари, илмий далилларга суянамиз, бизнинг хулосаларимиз тадбиқ қилиниши қонун билан тартибга солинади, ўз навбатида ушбу тасаввурлар таъсирида тартибга солинади. Соғлом тизим яратилади ва жамиятимиз ўз тадрижий ривожланишини давом эттиради.

 

Агар мен ҳақимда гапирса, унда менинг нуқтаи назарим РаИни бошдан кечирувчи одамлар пайдо бўлишига ёрдам берувчи РаИлар равшан ҳисларни бошдан кечиришга ёрдам беришни аниқлаш бўйича, РаИни бошдан кечириб унга интилиш ва уларни янада кўпроқ бошдан кечириш, мунтазам ва тез бошдан кечиришга интилувчи одамлар пайдо бўлишига ёрдам берувчи РаИлар, бошқа одамларга уларни бошдан кечиришига кўмаклашувчи, янги РаИлар очивчи, қувончли истакларни амалга оширувчи ва бошдан кечирувчи одамларга ёрдам бериш бўйича, равшанликка эришиш ва асоссиз ишончсизлик кўринишидаги аҳмоқликни қўллашни бас қилиш, лаззатланиш ҳиссини бошдан кечириш, овқатдан, саунадан, ёки турли хилдаги сексдан лаззатланиш кабиларни бошдан кечириш ва яна бошқа одамларга худди шундай яшашга кўмаклашиш бўйича. Батафсил китобимда қаранг www.bodhi.ru

 

Одамлар авваллари айнан соғлом фикр ва РаИ тажовузкорлик ва жаҳолатни бартараф қилгандан сўнг инсон ҳаётида ишончли мўлжаллигини фаҳмлаб топганми? Албатта, мана, мисол учун, Томас Жефферсон, Америка асосчисидан бир парча:

 

“Ўзингиздан барча қўрқувларни улоқтириб ташланг ва хушомадли хурофотларни чиқариб ташланг, заиф ақллар қулларча унинг олдида лаганбардорлик қилади. Майлига сизни ақл бошқарсиз, унинг ҳар бир далили, фикрига ишонинг. Худонинг ўзи мавжудлигини шубҳа остида қолдиришдан қўрқманг, ёки агар у бўлса, унда унга кўр кўрона қўрқувдан кўра кўпроқ кўнгилдан ақл нури керак бўлади. Ва агарда Сиз Худо йўқ деб хулосага келсангиз, унда саховатга уйғониш Сиз учун  яхши хизматлар , улар сизларга жавоб берувчи одамларга севги билан бирга келган қувонч ва лаззатланиш бўлади”.

 

Бундай аҳлоқ ўз ичига унга зид бўлмаган ва унга мазмун касб этиб замонавий тирикчилик аҳлоқини олади, модомики, одам РаИни бошдан кечирганда, у истайдики, имкон қадар кўп одамлар ҳаётдан қанча мумкин бўлса шунча кўп лаззат олсин, модомики, одамнинг ўзи, РаИга эришган ва эришаётган одамнинг ўзи, буни зўрлаб қилмайди, аксинча догматизм, шафқатсизлик, тажовуз ва бошқа салбий ҳислардан катта миқдорда озод бўлган ҳолда қилади, унда у ҳеч қачон ўз аҳлоқини тарқатишга уринмайди. У аниқ биладики, РаИ зўрлаб қилинмайди. Улар фақат ўзини ўзи ифода қилишнинг, ижоднинг, мамнуният, бошқа мавжудликларга хушёқтириш шароитларида қувончли истак билангина эришилади.

 

Ва агарда менинг ахлоқим мавжуд қонунчиликка зид бўлса, мен эҳтимол бу қонунчиликни ўзгартиришга бор кучимни сарфлайман, ҳозирча у қандай бўлса ўшандай, мен унга риоя қиламан ёки менинг аҳлоқим мавжуд қонунчиликка зид бўлмаган бошқа мамлакатга кўчиб ўтаман.