Είναι πολύ διαδεδομένο κλισέ να θεωρείς, ότι ένας τεμπέλης – είναι “φιγούρα άνευ προσώπου”. Δηλαδή κάτι εκ των προτέρων κακό, αρνητικό, που πρέπει να εκριζωθεί, να διορθωθεί, να τιμωρηθεί. Αν ο άνθρωπος παραδεχτεί, ότι είναι τεμπέλης, τότε πάντα (!) αισθάνεται ντροπή για αυτόν τον λόγο. Αναγκάζομαι συνέχεια να καταπολεμώ αυτό το πανηλίθιο κλισέ στους ανθρώπους, που ενδιαφέρονται για την επιλογή των αντιλήψεων.
Από που γενικώς προήλθε αυτή η βλακεία; Νομίζω, ότι εν μέρει από κάποιες δικτατορικές εποχές, από την προπαγάνδα, που απαγόρευε την οποιαδήποτε ελεύθερη διαμονή μέσα στην ηρεμία και επάρκεια. Και στη Ρωσία, και στην Ευρώπη υπήρξε άπλετος δικτατορισμος, και παρόλο που στην Δύση η λατρεία του καταναλωτισμού υπάρχει σχεδόν έναν αιώνα, στη Ρωσία δεν φαίνεται ούτε ίχνος αυτού πουθενά – στη μόδα σταδιακά επιστρέφουν συνθήματα, τα οποία, αλλάζοντας την ουσία τους, δεν αλλάζουν το πιο σημαντικό – την αρνητική αντιμετώπιση για την επάρκεια, για την κατάσταση της τεμπελιάς με αρνητικό, απαράδεκτο για τον άνθρωπο χαρακτήρα. Η μοναδική εξαίρεση, την οποία εγώ μπορώ να θυμηθώ, είναι η μορφή του Γκορμποφσκι στα βιβλία των αδερφών Στρουγκατσκι, ο οποίος πρώτα απ` όλα, ερχόμενος κάπου, έπεφτε πάνω στον καναπέ και ξάπλωνε εκεί, χωρίς να κάνει κάτι ή λαγοκοιμόταν. Έχει ενδιαφέρον, ότι τα αδέρφια κατάφεραν, παρά την τόσο κραυγαλέα αντί-σοβιετική και αντί-κοινωνική συνήθεια του Γκορμποφσκι, να φτιάξουν από αυτόν έναν πολύ ελκυστικό και θετικό χαρακτήρα. Ίσως, με αυτόν τον τρόπο εκδηλώνονταν οι τάσεις της αντίστασης των σοβιετικών πολιτών, μέχρι θανάτου ταλαιπωρημένων με τον ανεπτυγμένο σοσιαλισμό; Αφού ήδη στην εποχή του Αντρόποφ – δηλαδή, πολύ πρόσφατα, ίσχυε ο νόμος για τους αδικαιολόγητα «ανέργους». Μέρα-μεσημέρι έπιαναν τους ανθρώπους στις κινηματογραφικές αίθουσες και τους ανέκριναν – με ποιο δικαίωμα αυτοί βολτάρουν εδώ και δεν δουλεύουν; Και αν δεν υπήρξε το αντίστοιχο δικαιολογητικό έγγραφο, μπορούσαν να σε κατηγορήσουν για απραγία βάσει νόμου. Το λεξικό ορίζει τον όρο του ανέργου κατ` επιλογήν ατόμου ως εξής – «αυτός, που ζει με τα χρήματα των άλλων, με κόπο των άλλων”. Έτσι απλά. Κάνεις βόλτες, δεν δουλεύεις – αυτό σημαίνει, ότι ζεις με χρήματα κάποιου άλλου, δηλαδή, μιλώντας γενικώς, είσαι κλεφταράς, απατεώνας, εγκληματίας. Στα αγγλικά αυτή η λέξη μεταφράζεται ως bloodsucker (παράσιτο, εκβιαστής), vagabond (αλήτης, καθίκι).
Αυτή η αντιμετώπιση για την απραξία έχει μπει στο αίμα και στη σάρκα και ζει βαθιά μέσα στα μυαλά μας, παρά το γεγονός, ότι οι εποχές αυτές περάσαν προ πολλού. Θα ήταν λάθος να νομίζουμε, ότι τα στερεότυπα περνούν μαζί με την αλλαγή της νομοθεσίας ή της κοινωνικής τάξης.
Καμία σχέση. Τα παιδιά μεταλαμβάνουν από τους γονείς, από τις γιαγιάδες και τους παππούδες, που μοιράζονται καλόψυχα τη “σοφία” τους με τα εγγόνια. Μια τέτοια αντιμετώπιση της απραξίας είναι χαρακτηριστική όχι μόνο για τους Ρώσους – είναι μια παγκόσμια “κληρονομιά”, αφού παντού, σε όλον τον κόσμο οι γονείς θέλουν να βιάζουν τα παιδιά τους, φτιάχνοντας από αυτά υπάκουα ρομπότ.
Όμως, αν η τεμπελιά δεν ταιριάζει σε μια ανεπτυγμένη προσωπικότητα, τότε τι ταιριάζει σε αυτήν; Η δραστηριότητα. Οποιαδήποτε, ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος συνέχεια να ασχολείται με κάτι. Είτε με το κτίσιμο του κομμουνισμού, είτε με κτίσιμο του καπιταλισμού, είτε με τη φροντίδα των συγγενών του, ή με κάτι άλλο ακόμα – στους διάφορους καιρούς μέσα στην ενδυμασία του “ευγενούς σκοπού” δίνονταν τα ποιο ποικίλα δόγματα, και σε όλες τις εποχές η επιθυμία να “μην κάνεις τίποτα” δεχόταν περιφρονητικό εξοστρακισμό. Αν και μπορούμε να θυμηθούμε τα ρωσικά λαϊκά παραμύθια, στα οποία ο βασικός ήρωας, ο Ιβάν-χαζός, που καθόταν στη πιο ζεστή γωνιά δίπλα στη σόμπα του σπιτιού, οπωσδήποτε αποδεικνυόταν πιο πονηρός και έξυπνος από τους δραστήριους εξυπνάκηδες. Ακόμα μπορούμε να θυμηθούμε μια ρήση, σύμφωνα με την οποία χειρότερος από τον χαζό είναι μόνο ο χαζός με πρωτοβουλία. Έτσι μια “αιώνια αξία” με τη μορφή της υπερβολικής δραστηριότητας, προφανώς, καμιά φορά πέρναγε από αμφισβήτηση. Είναι γνωστή η ιστορία, όταν ο μεγάλος φυσικός από την Νέα Ζηλανδία Ερνέστ Ράδερφορντ κάποτε ρώτησε τον βοηθό του – τι κάνει εκείνος το πρωί. “Δουλεύω”, απάντησε εκείνος. “Και την ημέρα”; “Δουλεύω!”, “Θεέ μου – εξεπλάγην ο Ράδερφορντ, – μα πότε σκέφτεσαι;;” Ο βοηθός δεν κρατήθηκε στο πλάι του Ράδερφορντ και χάθηκε μέσα στη σκόνη της ιστορίας.
Όμως, ο Ράδερφορντ ήταν άνθρωπος της πράξης – ήθελε να λαμβάνει τα συγκεκριμένα αποτελέσματα. Και τι χρειάζονται οι γονείς, που καταβάλουν την κάθε προσπάθεια, ώστε τα παιδιά τους ποτέ και υπό κανενός είδος συνθήκες να μην κάθονται άπραγοι; Χρειάζονται την καταπίεση. Συνειδητοποιώντας αυτόν τον σκοπό η ασυνείδητα, οι γονείς απολύτως σωστά επιλέγουν τον βασανισμό, που μετατρέπει τα παιδιά στα αμίλητα κτήνη με καταπιεσμένη προσωπικότητα, απομακρύνοντας από αυτά την δυνατότητα να περνάνε τον χρόνο τους χωρίς να κάνουν κάτι. Το παιδί, που κάθεται άπραγο, προκαλεί στο σύγχρονο γονιό έναν ασυγκράτητο κυματισμό της επιθετικότητας! Και αυτός είναι εξίσου λειτουργικός μηχανισμός, όπως και η σιαλογόνος αντίδραση.
Συνέχεια συναντώ τα λεγόμενα των αρχάριων και των δραπετών, στα οποία εκείνοι δηλώνουν, ότι “πρέπει να δημιουργούμε τις ΦΑ”, ή “να συσσωρεύουμε τα αποσπάσματα” και τα λοιπά. Αναγκάζομαι κάθε φορά να εξηγώ, ότι μόνο η χαρούμενη επιθυμία μπορεί να σε οδηγήσει προς ενδιαφέρον αποτέλεσμα, στην ανάπτυξη, ενώ τα “πρέπει” της κάθε λογής απλώς θα μετατρέψουν τη ζωή σου στη φυλακή, δημιουργημένη με τα ίδια σου τα χεριά.
«Μα τι να κάνω, όταν βαριέμαι να κάνω κάτι;»
Να μην κάνεις τίποτα τότε. Είναι μια συμβουλή, που οι άνθρωποι φοβούνται να ακολουθήσουν. Ο καθένας έχει επηρεαστεί από τις τρομάρες για τον εκφυλισμό και τη φθορά της τεμπελιάς. Ολόκληρη η λογοτεχνία, η λεγάμενη “ψυχολογία” και “παιδαγωγία” (επιστήμη, που μελετά τις μεθόδους του ποιοτικού βιασμού των παιδιών και της μεταμόρφωσης τους σε ρομπότ) καλλιεργεί αυτή την παράνοια.
Και πάλι η συμβουλή μου παραμένει ίδια – αν δεν θέλεις να κάνεις τίποτα – μην κάνεις τίποτα, ωσότου δεν εμφανιστεί η προσμονή να κάνεις κάτι. Και μόνο τότε κανε. Και αν η προσμονή σου θα χαθεί ένα δευτερόλεπτο μετά – σταμάτα και πάλι να μην κάνεις τίποτα. Εκείνη τη στιγμή, φυσικά, θα εμφανιστούν καινούργια δόγματα για το ότι “πρέπει να τελειώσεις αυτό, που ξεκίνησες” και τα λοιπά. Αυτός, που πρέπει να το κάνει – ας το ολοκληρώνει, και αν εσύ θέλεις να απολαμβάνεις τη ζωή, θέλεις να αυξήσεις την πληρότητα της, τότε να παρατήσεις την κάθε ασχολία ακριβώς τη στιγμή, όταν χάνεται η επιθυμία σου να το κάνεις. Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση θα περάσεις από μια μακροχρόνια περίοδο, στην οποία εσύ δεν θα μπορέσεις ούτε να δημιουργήσεις, ούτε να μάθεις, ούτε να κτίσεις κάτι. Έτσι θα είναι. Όμως, αυτή είναι μια πολύ σημαντική περίοδο στην εξέλιξη της προσωπικότητας του ανθρώπου – να αρχίζεις και να παράτας κάτι. Ακριβώς κατά τη διαδικασία της αρχής και της παραίτησης άνθρωπος αντιμετωπίζει όχι τις φαντασιώσεις για κάποιο είδος της δραστηριότητας, αλλά την ίδια τη δραστηριότητα. Δοκιμάζει στον εαυτό του – κατά πόσο πολύ του αρέσει το κάθε πράγμα. Και ήδη σε αυτή την περίοδο – άκαρπη, φαινομενικά, εκ του ορισμού, τα αποτελέσματα στην πραγματικότητα συσσωρεύονται με τη μορφή της αυξανόμενης πληρότητα ζωής. Και σε λίγο σε περιμένει η ζωή, γεμάτη με χαρούμενες επιθυμίες, με δημιουργία, με συνειδητοποιημένη δραστηριότητα, κάτι που ΠΟΤΕ δεν θα έχει κάποιος, που μπορεί να ξεκουραστεί “δίκαια” μόνο όταν έχει τελειώσει τη “δουλειά”. Η κοινή λογική θα σε βοηθήσει να διατηρήσεις την ελάχιστη δραστηριότητα στους τομείς, από τους οποίους εξαρτάται η ευημερία η υγεία σου.
Επάρκεια – αυτό είναι το λάβαρο, κάτω από το οποίο θα έπρεπε να ζήσει ο άνθρωπος που γενικώς επιδιώκει την ευτυχία. Ήδη στο 1776 γράφτηκε και ακούστηκε σε όλον τον κόσμο: «…όλοι οι άνθρωποι είχαν γεννηθεί ίσοι και έχουν από τον Δημιουργό τους ορισμένα και αναφαίρετα δικαιώματα, στα οποία ανήκει η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας». Σε ο, τι αφορά το ότι οι άνθρωποι “προήλθαν από τον Δημιουργό” – αυτό, ας πούμε, είναι απόλυτη βλακεία, αλλά στον δέκατο όγδοο αιώνα – βλακεία αποδεκτή. Στον αιώνα εικοστό πρώτο – αφότου ο Ντόκινς έγραφε τα βιβλία του – είναι πια βλακεία απαράδεκτη. Το ότι οι άνθρωποι έχουν δημιουργηθεί “ίσοι” είναι επίσης μια βλακεία, φυσικά. Πήγαινε σε έναν παιδικό σταθμό, δες τα παιδιά περίπου 2-3 χρόνων. Είναι πάρα πολύ μικρά ακόμα, η προσωπικότητα τους μόλις άρχισε να σχηματίζεται, και όμως, μόνο ο τυφλός δεν θα το παρατηρήσει – πόσο διαφορετικά είναι. Διαφέρουν ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ μεταξύ τους! Και κοντά στα πέντε τους χρόνια ήδη… δεν υπάρχει πια να πούμε κάτι παραπάνω. Δυστυχώς, ο πολιτισμός μας έκανε έναν ελιγμό πολύ άσχημης φύσης, που έφερε βαρύτατες συνέπειες για την Ευρώπη. Μιλάω για το γεγονός, ότι η οφθαλμοφανής για όλους διαφορά όχι μόνο ανάμεσα στους ανθρώπους, αλλά και ανάμεσα σε ολόκληρα έθνη χρησιμοποιήθηκε ως έδαφος, στο οποίο καλλιέργησαν την ξενοφοβία και μίσος. Όταν ο Χίτλερ, εκμεταλλευόμενος την παρουσία της ΠΡΟΦΑΝΗΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ ουσιαστικής διαφοράς ανάμεσα στο έθνος των Εβραίων και στα υπόλοιπα (διαφοράς, η οποία δεν είναι υπέρ των πρώτων, ας το παραδεχτούμε αυτό), έβαλε τον αντισημιτισμό σαν κρατικό θεσμό, αυτό δημιούργησε την ψυχοπαθητική άρνηση μιας τέτοιας διαφοράς ανάμεσα σε διάφορα έθνη γενικώς, έτσι όποτε ξεκίνησε η υπερβολική μετανάστευση των μουσουλμάνων στην Ευρώπη από τις χώρες όπως το Μαρόκο, Πακιστάν, Τουρκία και τα λοιπά, οι Ευρωπαίοι, αποχαυνωμένοι από τον παθολογικό φόβο της επιστροφής της ναζιστικής ιδεολογίας, κατέστειλαν στη ρίζα την κάθε λογική σκέψη, κάθε εύκολα παρατηρούμενο γεγονός για το πόσο τεράστιο είναι το χάσμα ανάμεσα στα ευρωπαϊκά έθνη και στους μουσουλμάνους μετανάστες. Σε αυτή την παράνοια εύκολα προσκόλλησε και άλλη μια – η παράνοια του αντισημιτισμού. Η κάθε αρνητική δήλωση για τους Εβραίους αμέσως ανταμείβεται με το παρατσούκλι “αντισημιτισμό”, και μαζί με το μονοπώλιο των Εβραίων στον μύθο περί Ολοκαυτώματος, η κατάσταση κατάντησε εντελώς τραγική. Εντάξει, βεβαίως και μπορείς να αναγγείλεις οτιδήποτε από το κρατικό βήμα – μπορείς σαν ζόμπι να επαναλαμβάνεις τα ίδια και τα ίδια περί Ολοκαυτώματος και πολιτισμικής συνύπαρξης, μπορείς να εξοστρακίζεις, ακόμα και να φυλακίζεις τους διαφωνούντες, παρασέρνοντας τη χώρα σου στο δριμύ παρελθόν – όλα αυτά γίνονται, όμως, δεν μπορείς να υπολογίζεις σοβαρά, ότι με έναν τέτοιο πρωτόγονο τρόπο θα κάνεις πλύση εγκεφάλου στα έθνη, τα οποία εδώ και εκατοντάδες χρόνια ζουν στην ατμόσφαιρα της ελευθερίας της σκέψης και του λόγου. Το αποτέλεσμα είναι λογικό (δες, για παράδειγμα, την απελπισμένη δήλωση της Αγγέλας Μερκελ για την πλήρη αποτυχία της πολιτικής του πολυκουλτουραλισμου), όσο για τις συνέπειες η Ευρώπη μόλις πρόκειται να τις υποστεί…
Η επιδίωξης της ευτυχίας έχει ως πρώτο στάδιο την επιδίωξη της επάρκειας. Και σου προτείνω να γίνεις επαρκής αμέσως τώρα. Για την πλειοψηφία των ανθρώπων αυτό, όσο παράξενο και ας φανεί, είναι εύκολο και προσιτό. Για παράδειγμα, πάρα πολλοί άνθρωποι δουλεύουν μόνο και μόνο επειδή βαριούνται, αν δεν έχουν δουλειά, η επειδή έχουν κάποια δόγματα, τα οποία τους αναγκάζουν να εργάζονται – όχι λόγω ανάγκης, όμως. Γνωρίζω πάρα πολλές περιπτώσεις, όταν μεσαίας ή ακόμα και μικρής τάξης επιχειρηματίας έχει, ουσιαστικά, την δυνατότητα να αφήσει την έντονη δραστηριότητα και να αποκτήσει πολύ ελεύθερο χρόνο. Μα όχι – η τρομερή αρρώστια της “ανάπτυξης” έχει κατακτήσει τα περισσότερα μυαλά των επιχειρηματιών. Αν στη δουλειά του κάποιου όλα πάνε καλά – υπάρχει ένα αρκετό εισόδημα, το οποίο τους επιτρέπει να ταξιδεύουν επί τρεις-τέσσερις μήνες το χρόνο και να μην ανησυχούν για τα χρήματα, να είσαι σίγουρος – πάρα πολύ σύντομα στο μυαλό του θα μπει ο φοβερός ιός της “ανάπτυξης” – πιο γρήγορα να αναπτυχθούμε, ακόμα πιο πολύ, πιο γρήγορα και περισσότερα. Ογδόντα τις εκατό των επιχειρήσεων, που δουλεύουν μια χαρά χρεοκοπήσουν κατά τη διαδικασία της ανάπτυξης! Όμως, αυτό δεν σταματάει κανένα, και όχι μόνο από την απληστία ή υπό επήρεια του δόγματος περί ανάπτυξης, μα και λόγω του φόβου της ελευθερίας. Ο άνθρωπος τρέμει την ελευθερία! Και τρέχει όσο πιο μακριά μπορεί από αυτήν.
Δεν σου προτείνω να γίνεις κάποιον, για τον οποίο θα γράψουν αργότερα, όπως έγραψαν για τον Αικ: « στα χρόνια του πολέμου, όταν εκείνος είχε υπηρεσία στην Ουάσιγκτον στη θέση του στρατηγού, και στη Νέα Υόρκη ως πρόεδρος του Πανεπιστήμιου της Κολούμπια και στο Παρίσι ως επικεφαλής των ενωμένων ένοπλων δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, και επί οκτώ χρόνια στη θέση του Προέδρου των ΗΠΑ ο Αϊζενχάουερ έκανε σχέδια για το τι θα κάνει, όταν θα βγει πια στη σύνταξη». Αξίζει να σημειωθεί, ότι όταν βγήκε στη σύνταξη έκανε περίπου το ίδιο πράγμα και έπειτα από λίγο καιρό πέθανε ξαφνικά. Και τι, αυτή είναι η ζωή; Τα μέσα εδώ και πάρα πολύ καιρό αντικατέστησαν τον σκοπό. Η δουλειά – είναι το μέσω της επίτευξης της επάρκειας, της άνεσης! Οι άνθρωποι, όμως, κάνουν το αντίθετο – η άνεση και επάρκεια θυσιάζονται στο όνομα του παμφάγας μπιζνας με το παρανοϊκό της πάθος για την εξάπλωση.
Η τεμπελιά είναι ένας μέγας βοηθός. Η τεμπελιά είναι πραγματικά ο σωτήρας μας. Αν είσαι τόσο θεοφοβούμενος, ότι οπωσδήποτε θέλεις να στέλνεις τις προσευχές προς κάποιον Σωτήρα – να προσεύχεσαι στην Τεμπελιά, διότι σε αντίθεση με τις ηλίθιες φαντασιώσεις περί της σύλληψης χωρίς σπέρμα, αυτή πραγματικά σε σώζει κάθε μέρα. Αυτή είναι ο αληθινός φύλακας-άγγελος σου. Η δράση της τεμπελιάς μπορεί να συγκριθεί με τη δράση των λευκών κυττάρων του αίματος, που μαζεύονται γύρω από κάποιο παθογόνο πλάσμα και το μπλοκάρουν με σκοπό την κατάποση και διάσπαση του. Πιθανόν να γνωρίζεις, ότι η διαδικασία αυτή ονομάζεται “φαγοκύτωση”, ενώ τα κύτταρα, που την εκτελούν, λέγονται φαγοκύτταρα. Όποτε η μάχη των παθογόνων μικροοργανισμών με τα λευκοκύτταρα επιδεινώνεται, αν μέσα στον οργανισμό είχαν μπει πάρα πολλοί οργανισμοί, τα λευκοκύτταρα, καταβροχθίζοντας τους, αυξάνονται αισθητά σε μέγεθος (λογικό, αφού έφαγαν τόσο), και στο τέλος καταστρέφονται. Ταυτόχρονα απελευθερώνονται οι ουσίες, η δράση των οποιοδήποτε προκαλεί φλεγμονή, πρήξιμο, κόκκινη απόχρωση στην μολυσμένη περιοχή, πυρετό. Έχει ενδιαφέρον, ότι οι ίδιες ουσίες, που προκαλούν την κοκκινίλα, με το ίδιο τρόπο δίνουν σινιάλο στα άλλα λευκοκύτταρα, ότι η κατάσταση είναι δύσκολη, χρειάζεται βοήθεια και όλο και περισσότερα λευκοκύτταρα σπεύδουν στο πεδίο της μάχης. Καταστρέφοντας τα ξένα σώματα και φθαρμένα κύτταρα, τα ίδια λευκοκύτταρα πεθαίνουν σε μεγάλες ποσότητας, και το πύον, που σχηματίζεται στους ιστούς κατά τη φλεγμονή, αντιμετωπίζεται από όλους σαν κάτι επικίνδυνο, κακό – δεν είναι πάρα η συγκέντρωση των λευκοκυττάρων, που απεβίωσαν. Έτσι θα ήταν ανόητο να λέμε, ότι το “πύον είναι επικίνδυνο”. Αυτός είναι το σημάδι της επιτυχημένης μάχης.
Αυτό το διαπίστωσα μέσω δικής μου εμπειρίας. Κάποτε την ώρα των καταδύσεων στην Μαλαισία πληγώθηκα και έπαθα μόλυνση. Η πληγή άρχισε να πρήζεται, να μετατρέπεται μέρα με τη μέρα σε μια γρήγορα αναπτυσσόμενη φλεγμονή. Στο πόδι μου μεγάλωνε κάποιου είδους “κρατήρας” και αυτό άρχισε να με ανησυχεί, διότι το μικρό “ηφαίστειο” φούσκωνε συνέχεια, και έφτασε πέντε η έξι εκατοστά! Έπρεπε να κάνω κάτι, πήγα στον γιατρό και άρχισα να παίρνω αντιβίωση. Λίγες ημέρες αργότερα παρατήρησα, ότι η κορυφή του “ηφαιστείου” έγινε ασπριδερή, κάπου πολύ βαθιά μαζευόταν πύον. Κι τότε κατάλαβα, ότι δεν χρειάζεται πια να σκέφτομαι καν για αυτό, πράγματι – σε λίγο το πύον βγήκε έξω, και το πρήξιμο χάθηκε αρκετά γρήγορα, αφήνοντας πίσω του μια αρκετά βαθιά – περίπου δυο εκατοστά βάθος – τρύπα μέσα στους μύες μου – εκείνον τον κρατήρα, όπου γινόταν ο πόλεμος ανάμεσα στα βακτήρια και λευκοκύτταρα. Ωστόσο, και η τρύπα έκλεισε πάρα πολύ γρήγορα.
Η τεμπελιά – είναι τούτη η αντίδραση στην μόλυνση. Όποτε μέσα σου μπαίνει υπερβολικά δυνατή ίωση με τη μορφή των “ψυιών” από τις μηχανικές επιθυμίες, όποτε ο όγκος των υποχρεώσεων σου, των φανταστικών καθηκόντων, διάφορων “πρέπει” και “αξίζει” και “αρμόζει” γίνεται υπερβολικά μεγάλος, αναλαμβάνουν δράση τα “ψυχικά φαγοκύτταρα”. Εφόσον η λέξη “φαγοκύτταρο” προέρχεται από τις λέξεις “φαγω” – να καταβροχθίζω και “κύτος” – κύτταρο, από την αναλογία μπορούμε να ονομάσουμε τα “ψυχικά φαγοκύτταρα” “φαγοψυχα” – αυτό, που καταβροχθίζει τις πηγές των ψυχώσεων… Όμως, δεν ακούγεται και πολύ καλό. Ας είναι “ψυχοφάγος”. Η τεμπελιά είναι ψυχοφαγος. Όταν μια μέρα μετά την άλλη σε αναγκάζουν να κάνεις βαρετά μαθήματα, τα οποία σου δίνουν ηλίθιοι δάσκαλοι με ακόμα πιο ηλίθια βιβλία, το μυαλό σου αναζητάει ενστικτωδώς προστασία. Όποτε σε αναγκάζουν να τρως μαζί με τους άλλους στην ορισμένη ώρα, να επισκέπτεσαι την ξεμωραμένη γιαγιά, που μυρίζει απαίσια και να κάνεις ακόμα άλλες, εκατοντάδες (!) αδιάφορες και απαίσια δυσάρεστες δουλειές, η ψυχολογία σου, για να μην καταστραφεί και πεθάνει, καλεί τους σωτήρες της – τα ψυχοφαγα, από τους οποίους η τεμπελιά είναι ο πρώτος στους πρώτους.
Μπορώ να αποδείξω πάρα πολύ εύκολα, ότι η τεμπελιά – δεν είναι σκοτισμός, ούτε αρρώστια, ούτε κάτι κακό, μα ορισμένα η αμυντική αντίδραση της ψυχολογίας στην μόνιμη βια, που ξεπέρασε το κάθε όριο. Ας πάρουμε ένα παιδί, που κάθεται στο γραφείο του και βαριέται θανάσιμα να διαβάσει. Έχει κουρασμένο και ταλαιπωρημένο πρόσωπο, μοιάζει με άρρωστο. Όμως, πες του ότι η μαμά και ο μπαμπάς πήγαν διακοπές, το σχολείο κάηκε και τώρα μπορεί ένα ολόκληρο μήνα να κάνει ο, τι τραβάει η ψυχή του – να παίζει τους “Σιμς”, να μαλακίζεται, βλέποντας πόρνο στο Ίντερνετ, να βολτάρει ως το πρωί κι τα λοιπά – και θα δεις, πως δήθεν άρρωστο παιδί μέσα σε μια στιγμή (!!) έγινε δραστήριο, υγιές και ευχαριστημένο, γεμάτο ενεργεία. Με τους πραγματικά άρρωστους ανθρώπους αυτό δεν συμβαίνει ποτέ. Αν το παιδί, όμως, δεν αντιδρά σε τίποτα πια με ενθουσιασμό… εντάξει, αυτό σημαίνει ότι είναι ετοιμοθάνατο, και σε λίγο από αυτό θα γίνει ένας κανονικός “ενήλικας” άνθρωπος , δηλαδή το πτώμα.
Έχει ενδιαφέρον, ότι η λέξη “τεμπελιά” σύμφωνα με το λεξικό ορίζεται ως “απουσία της επιθυμίας να εργαστείς ή να κάνεις κάτι; απέχθεια στην εργασία, τάση προς απραξία”. Εδώ ανακατεύονται δυο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Η απροθυμία να κάνεις κάτι δεν είναι σε καμιά περίπτωση τεμπελιά. Ένας ηλίθιος ορισμός, σύμφωνα με τον οποίο αν εγώ αυτή τη στιγμή δεν θέλω να τρέξω, τότε νιώθω τεμπελιά. Ας πάρουμε το δεύτερο μέρος του ορισμού – απέχθεια στην εργασία! Αυτό είναι πιο κοντά στην αλήθεια. Όταν οι άνθρωποι ζουν υπό συνθήκες δικτατορίας (και αυτό ισχύει, για παράδειγμα, για όλα τα παιδιά), και όποτε οι δικτάτορες τους (οι γονείς) απαιτούν από αυτά την εκτέλεση διαφόρων πράξεων, οι οποίες τους είναι αδιάφορες, άχρηστες ή ακόμα και σιχαμερές, και τα παιδιά εκφράζουν την απροθυμία να κάνουν όλη αυτή τη σαβούρα, αυτό ονομάζεται “απέχθεια στην εργασία”. Πάρα πολύ ωραία! Αν το παιδί δεν θέλει να μαθαίνει ιστορία στο σχολείο – αυτό σημαίνει, ότι το πρόβλημα δεν είναι ο ηλίθιος δάσκαλος και το ηλίθιο βιβλίο, ούτε και το ηλίθιο σύστημα εκπαίδευσης, το πρόβλημα είναι, σώνει και καλά, ότι το παιδί είναι τεμπέλικο και δεν του αρέσει η δουλειά! Άσε το παιδί στην ησυχία του, ας παίζει ποδόσφαιρο η τα αυτοκινητάκια, ας βλέπει πόρνο, και θα δεις – το παιδί σου ΑΓΑΠΑΕΙ τη δουλειά, μα μόνο εκείνη τη δουλειά, που ενδιαφέρει το ίδιο.
Η καλλιέργεια της τεμπελιάς είναι η σημαντικότατη διαδικασία της αυτογνωσίας και τελειοποίησης, της κίνησης προς την ευτυχία. “Να τεμπελιάζεις με κάθε ευκαιρία!!” – αυτό το σύνθημα θα είχα κρεμάσει στον τοίχο του κάθε σπιτιού, και ο κόσμος θα γινόταν πιο ευτυχισμένος. Διότι τι σημαίνει η συγκεκριμένη παράκληση? Αυτή σημαίνει, ότι με το που παρατηρείς στον εαυτό σου την τάση προς τεμπελιά, ξεκίνα να τεμπελιάζεις, αφιερώσου στην τεμπελιά και σταμάτα να κάνεις αυτό, που κάνεις, διότι είτε κάνεις κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό, που θέλεις, είτε κάνεις κάτι, που δεν θέλεις καθόλου, είτε βρίσκεσαι υπό εξουσία των δογματικών στόχων του τύπου “δεν πρέπει να τα παράτας στα μισά” και τα λοιπά και τα λοιπά. Μόλις νιώθεις την επιθυμία να τεμπελιάσετε– παράτα τα όλα αμέσως κι τεμπέλιαζε, μην δηλητηριάζεις τον εαυτό σου. Και όταν θα αρχίσεις να το κάνεις, μέσα σου γρήγορα θα εμφανιστούν τα ενδιαφέροντα, άλλες επιθυμίες, έτσι η τεμπελιά θα περάσει μόνη της.
Μάλλον, όσο διαβάζεις όλα τα αυτά, μέσα σου εμφανίζεται απορία, ίσως και αγανάκτηση – μα πως γίνεται να παρατήσεις κάτι, που ξεκίνησες, ακόμα και αν βαριέσαι να το κάνεις! Αφού αυτό είναι απλώς αδύνατον!
Όχι, είναι δυνατόν. Και αν εσύ νομίζεις, ότι είναι αδύνατον – γράψε την κατάσταση και να την αναλύσεις αργότερα – γιατί γενικώς αυτή επαναλαμβάνεται στη ζωή σου και αν έχει έρθει ο καιρός να αλλάξει κάτι.
Ας πούμε, πας το πρωί στο σχολείο. Και βαριέσαι τρομερά να μαζεύεσαι και να πηγαίνεις. Μα δεν μπορείς να μείνεις σπίτι – δεν γίνεται, γιατί οι γονείς σου θα σου κάνουν… μα τι, ουσιαστικά, θα σου κάνουν; Πήγαινε στο σχολείο αυτή τη φορά για να μην δημιουργήσεις κατάσταση με απρόβλεπτες συνέπειες κι ταυτόχρονα σκέψου – τι θα σου κάνουν, όμως; Μάλλον, θα εκπλαγείς, αλλά κάνοντας αυτή την ερώτηση στους γονείς σου, στον αστυνομικό, στους δασκάλους σου μα και απλώς σε ενηλίκους ανθρώπους, θα καταλάβεις, ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτε άλλο, παρά να ουρλιαξουν και να εκνευριστούν. Όπως σου έδιναν φαγητό, έτσι και θα στο δίνουν. Θα σε κλείσουν στο σπίτι και δεν θα σε αφήσουν να βγεις βόλτα; Εντάξει, γενικώς αυτό είναι παράνομο και καταδιώκεται ποινικά. Αν κηρύττουν τον πόλεμο χωρίς κανόνες κατά του εαυτού σου ή απλώς σε κλείνουν στην κατ` οίκον φυλακή, η σε χτυπάνε – ας είναι, έχεις και εσύ μια ΤΕΡΑΣΤΙΑ ποσότητα τρόπων να απαντήσεις με μάχες, αρκεί να υπάρχει η θέληση και επίμονη. Συνήθως οι γονείς δεν θέλουν καν να σκεφτούν – απλώς σε στέλνουν στο σχολείο και τέλος. Όμως, μπορείς χωρίς κανένα κόπο να τους βάλεις να καθίσετε όλοι μαζί και να αναζητήσετε τη λύση. Και η λύση αυτή, φυσικά, υπάρχει, για παράδειγμα, είναι η εκπαίδευση στο σπίτι. Ναι, αυτό απαιτεί προσπάθεια από εσένα, μα είναι πλέον δική σου επιλογή – να γίνεις, όπως όλοι οι άλλοι – μια ρεγγα στο κουτί, ή θα γίνεις ένας ανεξάρτητος άνθρωπος, που θα δώσει αυτές τις ηλίθιες εξετάσεις και θα κάνει ο, τι θέλει. Υπάρχει επιλογή – αυτό θέλω να πω.
Τι γίνεται, αν είσαι ενήλικος άνθρωπος και ΠΡΕΠΕΙ να πηγαίνεις στη δουλειά; ΟΚ, όμως είναι αυτή η δουλειά, που σου ταιριάζει καλύτερα από τις άλλες; Τι έκανες εσύ, για να αλλάξεις τη δουλειά σου για μια πιο βολική; Έκανα πολλές ερωτήσεις σε αυτούς, που παραπονιούνται για τη βαρετή δουλειά τους. Και στις 99% των περιπτώσεων οι άνθρωποι δεν κάνουν ΤΙΠΟΤΑ για να βρουν κάτι άλλο – με μεγαλύτερο μισθό, περισσότερο ενδιαφέρον, μεγαλύτερη ελευθερία, ίσως να γίνουν και ελεύθεροι επαγγελματίες. Πάντοτε υπάρχει η επιλογή.
Έκτος από αυτό, γιατί πάντα ο λόγος πάει στη δουλειά; Μπορώ, βασικά να συμφωνήσω – ναι, όντως είναι ένα τέτοιο στοιχείο της μη-ελευθερίας, το οποίο δύσκολα ρυθμίζεται. Ας πούμε, ότι εσύ δεν είσαι πάρα πολύ εύστροφος και έξυπνος – απλός, δηλαδή, άνθρωπος. Και σου είναι δύσκολο να βγεις από τη ρουτίνα και να αναζητήσεις κάποια άλλη δουλειά. Εντάξει, ας πούμε (παρά το ότι είναι απόλυτη βλακεία). Το πρόβλημα, όμως, ΔΕΝ είναι στη δουλειά! Το δικό σου πρόβλημα βρίσκεται αλλού – σε εκείνες τις εκατοντάδες πράξεις (!!), που κάνεις ΕΚΤΟΣ δουλειάς, και τις οποίες, γενικά, δεν είσαι υποχρεωμένος να κάνεις. Ξεκίνα από αυτό. Σταμάτα να κάνεις αυτό, που μπορείς να σταματήσεις να κάνεις – αυτό, που κάνεις λόγω των ηλίθιων θεωριών.
Κάποιος μου έγραψε μια φορά, ότι τον βασανίζει πολύ η ανάγκη να καλεί επί δυο-τρεις φορές την ημέρα την υπερήλικη μητέρα του. Τον ρώτησα – μα σε τι, ουσιαστικά, βρίσκεται αυτή η ανάγκη. Η απάντηση του ήταν γεμάτη με ανοησίες του τύπου “αφού με γέννησε, πρέπει, είναι γρια, άρρωστη, δεν καταλαβαίνει πια” και τα λοιπά. Του έφερα αντίρρηση: η μητέρα σου έφτασε στα 65, και έζησε τη ζωή της με ένα τέτοιο τρόπο, ότι τώρα δεν είναι πάρα ένα σαπισμένο ψυχή και σώματι ερείπιο. Τι το συμπαθητικό για σένα σε αυτό; Μου λες, ότι η συναναστροφή μαζί της είναι βασανιστική για σένα, για ποιο διάολο χρειάζεται να μιλάς μαζί της; Την βοηθάς οικονομικά, γιατί; Είναι ένας συμπαθητικός για σένα άνθρωπος; Όχι. Τότε γιατί; Γιατί δεν πας σε ένα ίδρυμα, δεν παίρνεις ένα συμπαθητικό ζωντανό παιδί, δεν σπαταλάς τα χρήματα του σε αυτό – για να μπορέσει να αναπτύξει τα ενδιαφέροντα του; Γιατί χάνεις τον χρόνο σου και τα λεφτά σου για αυτούς τους ζωντανούς νεκρούς;
Η απόκριση του, εννοείται, περιείχε τις κατηγορίες για την απανθρωπιά μου και για το ότι η μητέρα του δεν είχε την επιλογή και τα λοιπά. Εντάξει, όσο για την επιλογή – βλακεία, μα ας το πούμε έτσι. Τώρα είναι 65 χρονών, αλλά και 86 να ήταν, ΤΩΡΑ έχει την επιλογή! Αυτή τη στιγμή μπορείς να πας σε εκείνη και να της πεις, ότι είναι δυνατόν να καλλιεργήσεις τις φωτισμένες αντιλήψεις, να απομακρύνεις τα αρνητικά συναισθήματα κι δόγματα. Καν`το λοιπόν! Δώσε της μια ευκαιρία να αλλάξει τη ζωή της.
Το αποτέλεσμα – ένα νευρικό γελάκι και παύση της αλληλογραφίας. Αφού ξέρει πάρα πολύ καλά χωρίς κανένα πείραμα – ΠΩΣ θα αντιδράσει η μητέρα του στις συμβουλές του. Με μίσος, φωνές, ηλιθιότητες και άλλες μαλακίες. Η μητέρα του είναι ένας άνθρωπος, που αυτή τη στιγμή εκφράζει το μίσος ή, στην καλύτερη περίπτωση, την απόλυτη αδιαφορία ακόμα και για τις ίδιες ιδέες της απομάκρυνσης των ΑΣ και καλλιέργειας των ΦΑ. Αλλά αν εκείνος συμφωνήσει με μένα, αυτό θα σημαίνει… ο, αυτό θα σημαίνει… ο, όχι, δεν είναι για εκείνον. Και ξεχνάει για την ύπαρξή μου. Αυτή είναι η επιλογή του, ενώ εσύ μπορείς να κάνεις τη δική σου.
Ο Ρίτσαρντ Φέινμαν έγραψε για τον εαυτό του: “Τα πράγματα ήρθαν έτσι, ότι ήμουν πάντα αγαθός. Ποτέ δεν ένιωθα, με ποιον μιλάω. Πάντα με ένοιαζε μόνο η φυσική. Αν η ιδέα μου φαινόταν κάλπικη, έλεγα, ότι δείχνει κάλπικη. Αν έδειχνε καλή, έτσι έλεγα και εγώ: καλή. Απλό πράγμα. Πάντα έτσι ζούσα. Είναι ωραίο και ευχάριστο, αν μπορείτε και εσείς να πράξετε έτσι. Ήμουν τυχερός στη ζωή – μπορούσα να το κάνω.»
Στάθηκα και εγώ “τυχερός” – μπορώ να το κάνω επίσης.
Ο κορυφαίος από τους κορυφαίους της φυσικής, ο Νιλς Μπορ είπε κάποτε στον γιο του, Ογκε Μπορ (παρεμπιπτόντως, και αυτός είχε πάρει το βραβείο του Νόμπελ στη φυσική), κάτι σημαντικό για τον Φέινμαν, όταν εκείνος δεν ήταν ακόμα καταξιωμένος επιστήμονας: “Θυμήσου το όνομα εκείνου του μικροκαμωμένου παλικαριού εκεί, στις πίσω σειρές. Είναι ο μοναδικός, που δεν με φοβάται και θα μου πει, όταν θα μου έρθει μια τρελή σκέψη. Και την επόμενη φορά, όταν θα θελήσουμε να συζητήσουμε νέες ιδέες , με τους ανθρώπους, που για όλα λένε “Ναι-ναι, δόκτορα Μπορ”- να ξέρεις, πως δεν αξίζει να ασχοληθούμε. Ας φωνάξουμε πρώτο απ` όλους αυτό το παλικάρι και ας μιλήσουμε μαζί του».
Και εγώ επίσης περιμένω, ότι ο άνθρωπος με τον οποίο εγώ μιλάω, θα εκτιμήσει δεόντως αυτή την ικανότητα μου να λέω την αλήθεια, και δεν χρειάζεται να είσαι μέγα φυσικός ή μέγα κάποιος για να το κάνεις – αρκεί να θελήσεις να είσαι ειλικρινής (μα απ` ότι φαίνεται, δεν συναντάς ανθρώπους τέτοιου είδους πιο συχνά από τους κορυφαίους φυσικούς…). Και αν εγώ δεν βλέπω ειλικρινή απόκριση στην δική μου ειλικρίνεια, απλώς παύω να συναναστρέφομαι με αυτόν τον άνθρωπο, οποίος και να είναι.
Σήμερα κιόλας αναγκάστηκα να εκφράσω για άλλη μια φορά τη θέση μου για αυτό το ζήτημα, απαντώντας σε μια σειρά των γεμάτων με ανειλικρίνεια μηνυμάτων μιας κοπέλας: “η αλληλογραφία μας έφτασε στο σημείο, όταν δεν υπάρχει κάτι άλλο να συζητήσουμε, αλλά δεν είναι κάτι τραγικό. Δεν θέλω να κάνεις κάτι υπό πίεση, που δεν επιθυμείς – απεχθάνομαι την κάθε βια, ακόμα και μη σκόπιμη. Αφού βλέπεις – συνεχίζω να είμαι ειλικρινής μαζί σου και σου λέω ευθέως – τα γράμματα σου έπαψαν να έχουν ενδιαφέρον, προφανώς έχεις κατακλυστεί με παράπονο και κακία, και αυτό, γενικώς, ήταν αναπόφευκτο, εφόσον σχολιάσαμε κάποια πολύ επώδυνα για σένα θέματα. Αν σε ενδιαφέρει κάτι άλλο – τι θα γίνει μετά – ο, τι επιλέξεις. Διάλεξε μόνη σου, ήρεμα – αν θα συνεχίσεις να ζήσεις με τον ίδιο τρόπο ή θα αλλάξεις. Να αλλάξεις μόνη σου ή να χρησιμοποιήσεις τις συμβουλές μου. Όμως, ως ένας τέτοιος σύμβουλος, είμαι αρκετά ιδιότροπος – δεν θα με ικανοποιήσουν οι κατηγορίες ή η επιθετική ηλιθιότητα. Δεν θα με ικανοποιήσει, αν εσύ θα με βλέπεις ως εχθρό μόνο και μόνο επειδή εγώ εκφράζω τη γνώμη μου με τις λέξεις, τις οποίες θεωρώ πιο κατάλληλες στην ορισμένη περίπτωση. Θέλω να καταλάβεις σαφώς το εξής: αν η επικοινωνία μας θα σταματήσει, στη ζωή μου δεν θα αλλάξει απολύτως τίποτα – απλώς θα περάσει άλλη μια σκιά. Και αυτό είναι αλήθεια, ίσως να ακουστεί προσβλητικά για σένα, μα είναι αλήθεια. Να το αντιλαμβάνεσαι ξεκάθαρα αυτό, αν θέλεις να μιλάς μαζί μου μελλοντικά – κατέβαλλε περισσότερες προσπάθειες για να εμποδίσεις την ηλιθιότητα, την επιθετικότητα, ανειλικρίνεια και τσαντίλα σου. Σου προτείνω να σκεφτείς ήρεμα για τα πράγματα, που είχαμε συζητήσει, και αν αποφασίσεις, ότι η συνομιλίες μαζί μου είναι πράγματι ζωτικής σημασίας για σένα, τότε γράψε μου κάτι».
Έτσι μου αρέσει, έτσι ζω και έτσι επιλέγω αυτούς, με τους οποίους κάνω παρέα.
Για άλλη μια φορά: το πρόβλημα σου δεν είναι στη δουλειά, αλλά στις εκατοντάδες επιβεβλημένες στον εαυτό σου (και από τον ίδιο εαυτό σου επίσης) πράξεις, που σε σκοτώνουν, και τις οποιοδήποτε – ακόμα και αφότου διάβασες το βιβλίο μου – με 99% πιθανότητα δεν θα σταματήσεις να κάνεις, συνεχίζοντας την κίνηση προς το γήρας, αδυναμία, θάνατο εν ζωή.
Εκπλήσσομαι ειλικρινά, κατά πόσο δύσκολο είναι να περάσεις αυτή την αρχή στη ζωή. Μόλις τώρα έλαβα ένα γραμμα από το κορίτσι, με το οποίο χτες και προχτές συζητούσαμε την αρχή της ακολουθίας των χαρούμενων επιθυμιών. Χτες αυτή συμφώνησε σε όλα, τα κατάλαβε όλα και ξαφνιάστηκε – πόσο απλά και εμπνευσμένα δείχνουν τα πάντα, και σήμερα μου κάνει την ερώτηση: “Μπόντχι, στην αλληλογραφία μας αγγίξαμε πολύ γρήγορα τα πιο επώδυνα προβλήματα μου, και τώρα χρειάζομαι τι συμβουλή σου – από που να ξεκινήσω, τι να κάνω;” Όμως, εγώ είμαι πολύ έμπειρος άνθρωπος πια, την περίμενα αυτή την ερώτηση :) Επειδή αυτό ρωτάνε εκείνοι, που “κατάλαβαν” την προσέγγιση μου – όπως στο ανέκδοτο – στα μισά του 19ου αιώνα περιέγραψαν σε κάποιον με κάθε λεπτομέρεια τον κινητήρα της εσωτερικής καύσης (προφανώς, ήταν ο κινητήρας του Οττο, διότι ο κινητήρας – πρότυπο των σύγχρονων κινητήρων με βενζίνη είχε εφευρεθεί από τον Νταιμλερ μόνο στην δεκαετία του 1880). Εκείνος ο άνθρωπος τα άκουγε όλα πολύ προσεκτικά και κούναγε το κεφάλι του (ποιος ξέρει, ίσως είχε το ίδιο νευρικό τικ, όπως και ο Βόλφγκανγκ Πάουλι?:), και στο τέλος ρώτησε: «τα κατάλαβα όλα, εκτός από ένα πράγμα, – το άλογο που μπαίνει?»
Λοιπόν, απάντησα σε εκείνο το κορίτσι: “η συμβουλή μου είναι πάρα πολύ απλή – κανε αυτή τη στιγμή ορισμένα αυτό, που προκαλεί την προσμονή. Και μόλις αυτή περάσει – σταμάτα να το κάνεις”. Νομίζω, ότι έμεινε εκπληκτική – ήθελε να δημιουργήσει μια νέα φυλακή, περίμενε συμβουλή του τύπου “κανε τώρα αυτό, και μετά εκείνο, και μετά…”, αλλά πήρε τη συμβουλή “ακολούθησε τις χαρούμενες επιθυμίες”. Πολλοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται μια τέτοια συμβουλή μου σαν απόρριψη! Κατά κανόνα, οι εξηγήσεις δεν βοηθούν. Αν δεν βοηθάς στον άνθρωπο να κτίσει μια νέα φυλακή στον εαυτό του, και αντί αυτού του δείχνεις τον δρόμο προς ελευθερία, τότε αυτός κατά έναν παράλογο τρόπο νιώθει παραμελημένος και παραπονεμένος. Όλα τα αυτά – είναι το αποτέλεσμα της απόλυτης καχυποψίας, που έχουμε για τις φωτισμένες αντιλήψεις μας, τις απολαύσεις και τις επιθυμίες. Οι άνθρωποι ζουν σύμφωνα με την αρχή “το φάρμακο πρέπει να πικρίζει, ενώ πολύ καλό φάρμακο – να είναι παααρα πολύ πικρό”.